Προτεσταντισμός και Καπιταλισμός: Μια εξαιρετική παρουσίαση της Μαρίας Ευθυμίου στο CEO Initiative
Στο πλαίσιο του CEO Initiative, του φόρουμ που διοργάνωσε το Fortune Greece με την Tsomokos στη Μεγάλη Βρετανία 26 Νοεμβρίου, η Μαρία Δ. Ευθυμίου, Αναπλ. Καθηγήτρια Ιστορίας στο Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, μίλησε για την εργασία, τις ηθικές αξίες και την κοινωνική ευθύνη στην ομιλία της με τίτλο ‘Re-inventing the wheel’ («Ανακαλύπτοντας τον τροχό»).
Η παρουσίασή της έτυχε θερμής υποδοχής και αποτέλεσε το διαφορετικό στοιχείο της εκδήλωσης.
Δείτε σε βίντεο την παρουσίαση:
Ιδού το σύνολο της εξαιρετικά διαφωτιστικής εισήγησής της:
Για να σας τρομάξω θα αρχίσω από τους Σουμέριους και τους Βαβυλώνιους αλλά θα καταλήξω στον Steve Jobs και τον Bill Gates γιατί νομίζω ότι κάτι συνδέει αυτά τα πράγματα σε σχέση με τους προβληματισμούς της εκδήλωσης και την ευαισθητοποίηση που ο τομέας της εργασίας και ο χώρος των επιχειρήσεων έπρεπε να δείχνει εξαρχής. Από τη στιγμή που δημιουργήθηκε η γεωργία και μαζί της γεννήθηκε η ανάγκη εμπορίου και μεταφορών, έγινε φανερό ότι έπρεπε να οργανωθούν τα ζητήματα της εργασίας έτσι ώστε να είναι ευεργετικά και για την υπόλοιπη κοινωνία, κι ότι δεν μπορεί η εργασία να είναι αυτιστική και να παράγει μόνο αποτέλεσμα• ότι πρέπει, δηλαδή, να έχει σχέση και με το περιβάλλον.
Από τους πρώτους νομοθετικούς κώδικες που έχουμε, που προέρχονται από τη Μεσοποταμία, από τους Ασσύριους και τους Βαβυλώνιους και τον Κώδικα του Χαμουραμπί, υπάρχουν προβλέψεις που αφορούν τους εμπορευομένους και τους επιχειρηματίες, και ζητείται απ’ αυτούς να έχουν ευαισθησία και να τηρούν την πίστη και τους λόγους και τις υποσχέσεις. Και είναι τόσο ως φαίνεται μεγάλη η ανάγκη ο επιχειρηματίας, ο έμπορος, ο άνθρωπος της δουλειάς να τηρεί τις συμφωνίες – όχι μόνο μεταξύ των ανθρώπων του ίδιου επαγγέλματος αλλά και συνολικά – ώστε στην Αίγυπτο υπήρξε ειδική θεά, η θεά Μάατ, η οποία προστάτευε την τήρηση των συμφωνιών και τον σεβασμό των ανθρωπίνων σχέσεων. Και το ίδιο έργο είχε κι ο θεός Μίθρας.
Ο κόσμος της δουλειάς και της επιχείρησης, ο κόσμος που έβγαζε κέρδος, βρέθηκε στον κυκλώνα απαιτήσεων από την υπόλοιπη κοινωνία. Στην αρχαία ελληνική κοινωνία οι επιχειρηματίες που είχαν πολύ μεγάλο κέρδος ήταν υποχρεωμένοι να κάνουν έργα στην κοινωνία τους, να παρέχουν πολύ μεγάλες χορηγίες και να αναλαμβάνουν τις πιο δαπανηρές δημόσιες δράσεις διότι μόνο έτσι μπορούσαν να υπάρχουν μέσα στην κοινωνία. Κι αυτοί ήταν υποχρεωμένοι να το κάνουν όχι μόνο γιατί ήταν νόμος, αλλά γιατί όλη η κοινωνία τούς κοιτούσε κατάματα και τους ζητούσε να συνεισφέρουν στο καλό του συνόλου. Μάλιστα, ήταν υποχρεωμένοι, αφού έκαναν τη χορηγία τους, να κατασκευάσουν κι ένα μνημείο που να θυμίζει ότι έκαναν τη χορηγία, ούτως ώστε να αποτελεί κι αυτό κίνητρο για άλλους να κάνουν παρόμοιες χορηγίες και να έχουν την καλή φήμη που φαίνεται μέσα από το μνημείο.
Όταν ήρθε ο Χριστιανισμός, ξεκίνησε ως μία θρησκεία κοινοκτημονική και κοινοβιακή, με εχθρότητα απέναντι στο χρήμα. Για τον Χριστιανισμό, η πενία είναι ιδεώδες και ο πλούσιος είναι ένας ύποπτος άνθρωπος που, καταρχάς, δεν κάνει το σωστό. Επομένως, για να αντιμετωπιστεί το ζήτημα και επειδή υπήρχαν πάντοτε μέσα στον Χριστιανισμό ριζοσπαστικές ομάδες που απαιτούσαν να τηρούνται οι αρχέγονοι κανόνες του Χριστιανισμού, η κεντρική εκκλησία – όταν άρχισε να διαμορφώνεται – βρέθηκε «στα στενά» με το ζήτημα αυτό. Διότι, ολόγυρά της, η κοινωνία δεν μπορούσε να προχωρήσει παρά μόνο με το κέρδος, και χρειάστηκε κάθε φορά να αναμετριέται με τον εαυτό της. Μάλιστα, η μεγάλη της αγωνία ήταν ο τόκος – το αν μπορεί να κάνει κάποιος δράσεις οικονομικές και να έχει τόκο πάνω σ’ αυτές, δηλαδή να έχει κερδοσκοπία. Και έχει ξοδευτεί πολύ μελάνι από την πλευρά του Χριστιανισμού για το εάν το να δανείζεις με τόκο το θέλει ο Θεός ή όχι. Τελικά, το ήθελε φαίνεται ο Θεός, διότι δεν γινόταν αλλιώς και άρχισαν να χαλαρώνουν τα προβλήματα με το θέμα του τόκου. Μάλιστα, το πράγμα έφτασε σε τέτοια ρεαλιστική αντιμετώπιση ώστε στον 13ο αιώνα, όταν άρχισε η Ιταλική Χερσόνησος να γίνεται η ναυαρχίδα της επανεκκίνησης της οικονομίας, στα λογιστικά βιβλία των εμπόρων υπάρχει η επικεφαλίδα «Εις το όνομα του Θεού και του Κέρδους». Αυτό ήταν μια εξαιρετική πορεία του Χριστιανισμού, διότι πλέον το κέρδος ταυτιζόταν κατά κάποιο τρόπο με το θέλημα του Θεού, και στις ιταλικές συντεχνίες αλλά και στις συντεχνίες της Κεντρικής και της Βόρειας Ευρώπης οι διάφοροι επιχειρηματίες έκαναν οπωσδήποτε θεάρεστες πράξεις για να ισορροπήσει το πράγμα. Οι συντεχνίες και οι επιχειρηματίες έδιναν χρήματα για την προικοδότηση απόρων κορασίδων, για ορφανά, για γέροντες, για γηροκομεία, και οπωσδήποτε βοήθεια στην εκκλησία.
Έτσι, στον ιταλικό 12ο και 13ο αιώνα δημιουργούνται – κι αυτό είναι συγκινητικό πιστεύω – οι πρώτες κομπανίες. Η λέξη «κομπανία» προέρχεται από δύο ιταλικές λέξεις: “pane”, που θα πει «ψωμί» και “con” που θα πει «μαζί». Δηλαδή, η κομπανία είναι μια δράση που μαζί της τρώμε ψωμί. Αυτή είναι και η βάση του company. Τρώνε ψωμί αυτοί που διοργανώνουν την κομπανία και, ταυτόχρονα, η κομπανία δίνει ψωμί στην υπόλοιπη κοινωνία. Κι αυτές οι κομπανίες θα συνδυαστούν σταδιακά με τον τραπεζικό κλάδο που αναπτύσσεται, που εκείνη τη στιγμή – στον 12ο και 13ο αιώνα – δεν είναι παρά ένας πάγκος που στήνεται στις επιχειρηματικές, ας πούμε, περιοχές, για να γίνονται ανταλλαγές χρήματος. Αυτός ο πάγκος είναι “bank”• από εκεί προέρχεται η λέξη. Επομένως, στον 13ο αιώνα έχουμε πάγκους και κομπανίες, και ο Θεός θέλει το κέρδος πάνω στις επικεφαλίδες των λογιστικών βιβλίων.
Τότε, αρχίζει να ωριμάζει το τραπεζικό σύστημα και δημιουργούνται κάποιοι πάρα πολύ πλούσιοι άνθρωποι στην Ευρώπη• τόσο πλούσιοι από το εμπόριο και την επιχείρηση που δεν είχαν υπάρξει μέχρι τότε. Ένας απ’ αυτούς είναι ο περίφημος Fugger. Η οικογένεια Fugger ήταν οι μεγαλύτεροι τραπεζίτες της Ευρώπης τον 15ο και 16ο αιώνα. Οι Fugger είχαν πελάτη το Βατικανό και όλους τους αυτοκράτορες της Ευρώπης και, στην ουσία, χρηματοδότησαν μέσω δανείων τις εξερευνήσεις. Οι αυτοκράτορες της Ισπανίας, της Πορτογαλίας και της Γαλλίας έπαιρναν δάνεια από τους Fugger. Μιλάμε για γίγαντες του τραπεζικού συστήματος. Η εικόνα που βλέπετε εδώ είναι κάτι μοναδικό στον κόσμο: η οικογένεια Fugger είχε την έδρα της στην Αυγούστα της Γερμανίας. Και επειδή αισθάνονταν ότι ο τόσος πλούτος τους δημιουργούσε ζήτημα στο σύνολο της κοινωνίας, αποφάσισαν πρώτοι στη γη να φτιάξουν τις πρώτες εργατικές κατοικίες. Αυτό που βλέπετε δημιουργήθηκε το 1516 στην Αυγούστα – είναι 500 χρονών. Είναι σε συνεχή λειτουργία επί 500 χρόνια. Είναι η μοναδική περίπτωση στη γη όπου μια τόσο παλιά δομή κοινωνικής προσφοράς είναι σε συνεχή λειτουργία. Περιλαμβάνει μια μεγάλη έκταση – στην ουσία είναι μια πόλη που έχτισαν οι Fugger ούτως ώστε να στεγάζονται εκεί οι άποροι εργαζόμενοι – όχι μόνο της δικής τους επιχείρησης – με πάρα πολύ ευνοϊκούς όρους, ώστε να απαλύνεται η κοινωνική αντίθεση απέναντί τους. Επίσης, επεδίωκαν να περνούν το μήνυμα ότι είναι φιλάνθρωποι και να δένονται με την κοινωνία.
Το 1517 – έναν χρόνο αργότερα – ξεκινάει ο Λούθηρος τη Μεταρρύθμιση, το μεγάλο κίνημα του Προτεσταντισμού. Ο Λούθηρος έψαξε τα οικονομικά του Βατικανού και είδε ότι τα χρήματα που εισέπραττε το Βατικανό από τα συγχωροχάρτια δεν πήγαιναν στον ναό του Αγίου Πέτρου για τα οποία και συγκεντρώνονταν (τότε χτιζόταν ο μεγαλύτερος ναός της χριστιανοσύνης). Το μεγαλύτερο μέρος του ποσού από τα συγχωροχάρτια κατευθυνόταν στην τράπεζα των Fugger γιατί οι Fugger είχαν χρηματοδοτήσει την εκλογή του Πάπα. Διότι ο Πάπας, για να γίνει Πάπας, στην ουσία είχε πλειοδοτήσει δίνοντας ένα τεράστιο ποσό. Και οι Fugger και οι αντίστοιχοι Ιταλοί τραπεζίτες που δάνειζαν αυτοκράτορες κατέρρευσαν λίγα χρόνια μετά γιατί αποδείχθηκε ότι αυτοί στους οποίους δάνειζαν ήταν κακοί πληρωτές και τους …φέσωσαν.
Ο Προτεσταντισμός μας ενδιαφέρει γιατί, με έναν παράδοξο τρόπο, όλα όσα συζητάμε βρίσκονται στις συζητήσεις του Λούθηρου και του Καλβίνου – που έστησαν τις βάσεις του σύγχρονου δυτικού κόσμου, την πρωτοπορία του αγγλοσαξονικού κόσμου και την πρωτοπορία και τη δύναμη του καπιταλισμού – στον 16ο αιώνα. Γιατί πίσω από τον καπιταλισμό και την ελεύθερη οικονομία βρίσκεται μια σειρά από νοοτροπίες που έχουν πλαστεί από αυτούς τους δύο στοχαστές του 16ου αιώνα. Ο Προτεσταντισμός δίνει μεγάλη έμφαση στην εργασία, απομακρύνει την ενοχή από το κέρδος, θεωρεί ότι το κέρδος και η εργασία είναι κάτι που το θέλει ο Θεός, αλλά ο Θεός τι θέλει από τον κάθε άνθρωπο και τον επιχειρηματία; Να στηρίζεται στον εαυτό του, να είναι απόλυτα υπεύθυνος για τη δικιά του επιλογή και, ταυτοχρόνως, υπεύθυνος για το σύνολο της κοινωνίας. Κι αυτή η ευθύνη αφορά και το σύνολο των επιχειρηματιών. Οι επιχειρηματίες, για τον Λούθηρο και τον Καλβίνο, ναι, μπορούν να κάνουν το έργο τους, είναι θεάρεστο γιατί διατηρούν θέσεις εργασίας, αλλά είναι υποχρεωμένοι να κάνουν δωρεές στην κοινωνία αλλιώς δεν υπάρχουν• αλλιώς, ο Θεός τους διαγράφει. Μέσα σ’ αυτή τη λογική αναπτύχθηκε το σύγχρονο σύστημα στο οποίο ζούμε.
Και πάλι στον γερμανικό χώρο – ο οποίος έχει μια παράδοση στη συνολική σύλληψη των πραγμάτων και μια ευαισθησία στο σύνολο που στηρίζεται σε διάφορες καταβολές του γερμανικού κοινοτισμού – το 1850, πριν ακόμα γραφεί το Κεφάλαιο του Μαρξ, πριν υπάρξουν οι νέες προσεγγίσεις σε θέματα εργασίας, και πριν ακόμα υπάρξει το οποιασδήποτε μορφής εργατικό κίνημα (υπήρχαν μόνο ομάδες προτεσταντικές που πίεζαν για τα δικαιώματα της εργασίας και των εργαζομένων, ως τμήμα των υποχρεώσεων των επιχειρηματιών) ο Alfred Krupp (η Krupp ήταν η μεγαλύτερη μεταλλοβιομηχανία το 1850 και ίσως και σήμερα) μόνος του, χωρίς να τον πιέσει κανένα κράτος και κανένας φορέας, πρώτος μεταξύ όλων των επιχειρηματιών της γης, θέσπισε για τους εργαζομένους στα εργοστάσιά του συντάξεις και ασφαλίσεις υγείας. Και όταν ερωτήθηκε γιατί το έκανε, απάντησε «γιατί έτσι οι εργαζόμενοί μου θα αποδίδουν καλύτερα, θα αισθάνονται ασφάλεια, και θα έχω εγώ καλύτερο κέρδος».
Εδώ έχουμε έναν τέλειο συνδυασμό Θεού, κοινωνίας, ατομικών πρωτοβουλιών, ρεαλισμού, κι αν δεν κάνω λάθος είναι στην κατεύθυνση αυτού που αναζητούμε σήμερα στις συζητήσεις μας. Πίσω απ’ αυτή τη λογική βρίσκεται και ο Bill Gates• αυτό θα πει Προτεσταντισμός. Δηλαδή, κάποιος ο οποίος παράγει και δίνει το μεγαλύτερο κομμάτι της περιουσίας του όχι στα παιδιά του. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς τους ανθρώπους στα παιδιά τους και στους επιγόνους τους αφήνουν αναλογικά λίγα χρήματα. Υπάρχουν για να κάνουν πολύ μεγάλες δωρεές. Το ίδιο κάνει και ο Buffett. Αυτό είναι το κλίμα του αρχέγονου Προτεσταντισμού που είναι μέσα στις νοοτροπίες του καπιταλισμού.
Εύχομαι, λοιπόν, να προσφέρουμε πάντα στην κοινωνία γιατί το οφείλουμε. Εξάλλου, είναι και το κέλυφος μέσα στο οποίο ζούμε.
