Γιατί η μελέτη του παρελθόντος μπορεί να μας δείξει το μέλλον
O futurist και συγγραφέας Frank Diana παρουσιάζει σε μια σειρά από άρθρα, μια ενδιαφέρουσα οπτική για το πώς το παρελθόν παρέχει όλα τα γνωστικά και εμπειρικά εφόδια για την ανίχνευση των τάσεων του μέλλοντος.
Εκείνο που θα πρέπει, όμως, να μας συνεγείρει, σύμφωνα με τον Γιάννη Μαστρογεωργίου, Ειδικό Γραμματέα Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού, «δεν ειναι τόσο η γοητευτική παράθεση της ιστορικής επανάληψης ως μοτίβου της ανθρώπινης εξέλιξης και συμπεριφοράς, αλλά αυτό που ακολουθεί…το δύσκολο κομμάτι, η δημιουργία του μέλλοντος. Είμαστε υποχρεωμένοι να κινηθούμε εποικοδομητικά προς τη διαμόρφωση του μέλλοντος αντί να το αφήσουμε να μας διαμορφώσει. Να οραματιστούμε τον κόσμο που αναδύεται και στη συνέχεια να διαδραματίσουμε ενεργό ρόλο στη δημιουργία αυτού του κόσμου.» Έτσι, το κοινό ερώτημα σε πολίτες και ηγέτες πάσης φύσεως είναι, τι είδους κόσμο μπορείτε να οραματιστείτε το 2050;
Το Ταξίδι: Μια Ιστορική Προοπτική
Από τον Γιάννη Μαστρογεωργίου*
Η προηγούμενη ανάρτησή μου ξεκίνησε την αφήγηση ολόκληρης της ιστορίας του μέλλοντος όπως το φαντάζομαι. Η ιστορία, που περιγράφεται ως ένα ταξίδι μέσα στον καθρέφτη, ξεκίνησε με μια περιγραφή του τίτλου της σειράς αυτών των αναρτήσεων και μια ματιά πίσω στο χρόνο. Αυτή η δεύτερη ανάρτηση της σειράς θα προσθέσει σε αυτήν την ιστορική προοπτική. Κάθε επόμενη ανάρτηση θα περιλαμβάνει ένα κομμάτι από το ταξίδι μας.
Έχω αναλύσει τα δύο μεγαλύτερα σημεία καμπής στην ανθρώπινη ιστορία από τη δική μου οπτική γωνία. Τα αληθινά σημεία καμπής αλλάζουν το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Στο βιβλίο του The Fourth Age, ο Byron Reese δηλώνει ότι για να πούμε ότι μπήκαμε σε μια νέα εποχή, πρέπει να έρθει κάτι που θα αλλάξει εμάς και τον τρόπο που ζούμε με έναν ριζικό και μόνιμο τρόπο. Κάτι που αλλάζει την πορεία μας ως είδος. Σε αυτό το πλαίσιο, το σημείο εκκίνησης αυτής της συζήτησης είναι η περίοδος των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, η οποία καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας. Οι άνθρωποι εκείνη την εποχή είδαν μικρή βελτίωση στην ποιότητα ζωής, και επιβίωναν με το ψάρεμα, το κυνήγι και τη συλλογή φυτών και ζώων. Ο θεμελιώδης μοχλός αυτής της εποχής ήταν η επιβίωση. Οι πρόγονοί μας κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες δούλευαν όσο χρειαζόταν για να τραφούν, μοιράζονταν ελεύθερα μεταξύ τους, δεν είχαν καμία επιθυμία για κατοχή υλικών αγαθών και διαμόρφωσαν το πιο ισότιμο οικονομικό μοντέλο στον κόσμο.
Από την εποχή των «κυνηγών» στην εποχή της γεωργίας
Καθώς περνούσε ο χρόνος, η γλώσσα και η φωτιά μας έβαλαν σε ένα μονοπάτι προς το πρώτο σημείο καμπής. Η φωτιά ήταν η αρχική τεχνολογία πολλαπλών λειτουργιών. Παρείχε φως, ασφάλεια (γιατί τα ζώα την φοβόντουσαν) και την ικανότητα να μαγειρεύουμε το φαΐ (το μεγαλύτερο όφελος). Το μαγειρεμένο φαγητό μάς επέτρεψε να αυξήσουμε τη θερμιδική μας πρόσληψη – με αποτέλεσμα να αναπτύξουμε τον εγκέφαλό μας. Αυτοί οι ισχυρότεροι εγκέφαλοι οδήγησαν στη δημιουργία μιας νέας τεχνολογίας που ονομάζεται γλώσσα – το μεγάλο άλμα που όπως λέει ο ιστορικός Will Durant, μας έκανε ανθρώπους. Οι εξελίξεις που ακολούθησαν οδήγησαν στην πρώτη μετάβαση, συγκεκριμένα την επινόηση της γεωργίας πριν από περίπου 10.000 χρόνια. Ο κόσμος πέρασε από την εποχή των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών στην εποχή της γεωργίας.
Όταν το κλίμα θερμάνθηκε και σταθεροποιήθηκε πριν από περίπου 12.000 χρόνια, η γεωργία έγινε βιώσιμη. Η οικονομία μιας αγροτικής κοινωνίας βασιζόταν στην παραγωγή και τη διατήρηση των καλλιεργειών και της γεωργικής γης. Η εμφάνισή της επέφερε πρόσθετες προόδους. Η πρώτη ήταν η δημιουργία των πόλεων. Ενώ οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες έπρεπε να πηγαίνουν στις πηγές τροφής, η γεωργία απαιτούσε από τους ανθρώπους να εγκατασταθούν σε ένα μέρος. Η δεύτερη πρόοδος ήταν ο καταμερισμός της εργασίας, που σηματοδότησε ένα σημαντικό ορόσημο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ο καταμερισμός της εργασίας επέτρεπε στα άτομα να ειδικεύονται σε πιο συγκεκριμένες εργασίες, αντί μόνο για τις απαραίτητες για την επιβίωση. Με αυτόν τον τρόπο, επιτεύχθηκε τεράστια οικονομική ανάπτυξη μέσω της βελτίωσης της αποτελεσματικότητας.
Η ατομική ιδιοκτησία
Σύντομα, η ανθρωπότητα είχε τα μέσα να δημιουργήσει πλούτο, να καταπιέζει μέσω της στέρησης τροφής, να κατέχει γη και να δημιουργήσει μια άρχουσα τάξη. Για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, η ανισότητα ήταν μέρος της κοινωνίας. Η έλλειψη ατομικής ιδιοκτησίας έκανε τους αρχαίους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες πιο ισότιμους από οποιαδήποτε άλλη κοινωνία. Καθώς η ατομική ιδιοκτησία πολλαπλασιαζόταν, η ανισότητα μεγάλωνε. Καθώς αποκτήσαμε την ιδιοκτησία γης, ζώων, φυτών και εργαλείων, εμφανίστηκαν άκαμπτες ιεραρχικές κοινωνίες και οι μικρές ελίτ μονοπωλούσαν τον περισσότερο πλούτο και την εξουσία για γενιές. Στην πορεία εφευρέθηκαν τα χρήματα, ο τροχός και η γραφή.
Η τυπογραφία και ο Διαφωτισμός
Την εφεύρεση της γραφής ακολούθησε αυτό που ορισμένοι αποκαλούν την πιο σημαντική εφεύρεση στην ανθρώπινη ιστορία: την τυπογραφία τον 15ο αιώνα. Ξεκινώντας την εποχή της μαζικής επικοινωνίας και επιτρέποντας μια επιστημονική επανάσταση, η δομή της κοινωνίας άλλαξε μόνιμα για ακόμα μια φορά. Ακολούθησε η εποχή του Διαφωτισμού, οδηγώντας ένα πνευματικό και φιλοσοφικό κίνημα που κυριάρχησε στην Ευρώπη κατά τον 18ο αιώνα και απείλησε την εξουσία των πολιτικών και θρησκευτικών αρχών. Κατά τη διάρκεια του αιώνα, εφευρέθηκε η ατμομηχανή, που μια μελέτη του MIT βρήκε ότι ήταν η πιο επιδραστική καινοτομία στην ανθρώπινη ιστορία. Ένα τυπογραφικό πιεστήριο με ατμό έφερε σύντομα επανάσταση στη βιομηχανία της εκτύπωσης και βελτίωσε το ποσοστό αλφαβητισμού σε όλο το δυτικό ημισφαίριο. Ως αποτέλεσμα, ο κόσμος αλλάζει για δεύτερη φορά – αυτή τη φορά με τη Βιομηχανική Εποχή.
« Οι εφευρέσεις από το 1870 έως το 1970 καθιέρωσαν τη σύγχρονη εποχή στον δυτικό κόσμο. Η ηλεκτρική ενέργεια, το τρεχούμενο νερό, η υγιεινή, τα αντιβιοτικά, η ψύξη, η πρόοδος στο κοινωνικό συμβόλαιο και πολλές άλλες καινοτομίες ήταν στο επίκεντρο αυτού του αιώνα.»
Οι Τρεις Βιομηχανικές Επαναστάσεις
Αυτό το δεύτερο σημείο καμπής που ξεκίνησε περίπου το 1760 οδήγησε σε τρεις επαναστάσεις. Η Πρώτη Βιομηχανική Επανάσταση περιλάμβανε την άνοδο των βιομηχανιών του σιδήρου και της κλωστοϋφαντουργίας και τη μηχανοποίηση της παραγωγής χρησιμοποιώντας νερό και ατμομηχανές. Περιλάμβανε επίσης μια μείωση της σωματικής εργασίας και μια αλλαγή όπου απαιτούνταν νέες μορφές εργασίας. Η Δεύτερη Βιομηχανική Επανάσταση ξεκίνησε το 1870, φέρνοντας νέα πρόοδο όπως τον ηλεκτρισμό, το τηλέφωνο και τη μηχανή εσωτερικής καύσης που προκάλεσαν την ταχεία εκβιομηχάνιση και την παγκοσμιοποίηση. Ακολούθησε μια τεράστια αναστάτωση, καθώς εξαλείφθηκαν καθιερωμένοι τομείς και εμφανίστηκαν νέοι. Κάποιοι έχουν αποκαλέσει αυτή την περίοδο από το 1870 έως το 1970 έναν πολύ ιδιαίτερο αιώνα. Οι εφευρέσεις αυτής της περιόδου καθιέρωσαν τη σύγχρονη εποχή και έθεσαν το σημερινό επίπεδο ζωής στον δυτικό κόσμο. Η ηλεκτρική ενέργεια, το τρεχούμενο νερό, η υγιεινή, τα αντιβιοτικά, η ψύξη, η πρόοδος στο κοινωνικό συμβόλαιο και πολλές άλλες καινοτομίες ήταν στο επίκεντρο αυτής της ιδιαίτερης εποχής στην ιστορία.
«Μια ισχυρή νέα πλατφόρμα αναδύεται για να οδηγήσει σε ακόμα μια αλλαγή του οικονομικού παραδείγματος. Οι τρεις συνιστώσες είναι το Διαδίκτυο (Επικοινωνία), οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (Ενέργεια), τα αυτόνομα οχήματα και το Διαδίκτυο των πραγμάτων (Logistics και Μεταφορές) » – Jeremy Rifkin
Κάθε σημείο καμπής καθοδηγούνταν από μια ανθρώπινη εφεύρεση. Ο οικονομολόγος Jeremy Rifkin υποστηρίζει ότι οι επαναστάσεις τροφοδοτούνται από πλατφόρμες τεχνολογίας γενικής χρήσης (GPTP). Στο βιβλίο του The Zero Marginal Cost Society, περιγράφει τις αλλαγές του οικονομικού παραδείγματος του παρελθόντος και επισημαίνει τρία στοιχεία που συγκλίνουν για να δημιουργήσουν μια τεχνολογική πλατφόρμα γενικής χρήσης που τις καθοδηγεί: νέες μορφές επικοινωνίας, νέες μορφές ενέργειας και νέοι μηχανισμοί για τις μεταφορές και τα logistics. Οι δύο Βιομηχανικές Επαναστάσεις που αναφέρονται προκλήθηκαν από αυτό το φαινόμενο GPTP. Στην πρώτη Βιομηχανική Επανάσταση ήταν η ατμομηχανή, το τυπογραφείο και ο σιδηρόδρομος. Στη δεύτερη, ήταν το ηλεκτρικό ρεύμα, το τηλέφωνο και το αυτοκίνητο. Ο Rifkin πιστεύει ότι μια ισχυρή νέα πλατφόρμα αναδύεται για να οδηγήσει σε ακόμα μια αλλαγή του οικονομικού παραδείγματος. Οι τρεις συνιστώσες αυτής της αναδυόμενης GPTP κατά την εκτίμησή του είναι το Διαδίκτυο (Επικοινωνία), οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (Ενέργεια), τα αυτόνομα οχήματα και το Διαδίκτυο των πραγμάτων (Logistics και Μεταφορές).
Μια νέα εποχή αναδύεται
Στο πλαίσιο των σημείων καμπής και της ανθρώπινης ιστορίας, θα μπορούσαμε κάλλιστα να εισερχόμαστε στο τρίτο σημείο καμπής: από μια βιομηχανική κοινωνία σε μια κοινωνία που αλλάζει το ανθρώπινο είδος βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη εποχή στην ιστορία. Μια δεξαμενή σκέψης που ονομάζεται RethinkX έχει χαρακτηρίσει αυτή τη νέα εποχή ως την εποχή της ελευθερίας. Ο Tony Seba και ο James Arbib περιγράφουν αυτή τη νέα δυνατότητα ως καθοδηγούμενη από τη σύγκλιση σε πέντε θεμελιώδεις τομείς: ενέργεια, μεταφορές, πληροφορίες, τρόφιμα και υλικά. Αυτή η σύγκλιση επιτρέπει τον επαναπροσδιορισμό σε τομείς όπως η σίτιση και η παροχή ενέργειας στην κοινωνία. Σε αυτήν την αναδυόμενη εποχή δημιουργίας, ο παγκόσμιος σχεδιασμός συγκλίνει με την τοπική παραγωγή και δεν περιορίζεται από τους περιορισμούς της βιομηχανικής εποχής. Με παρόμοιο τρόπο, ο Rifkin βλέπει ότι η πλατφόρμα που υποστήριξε το δεύτερο σημείο καμπής (επικοινωνίες, ενέργεια και μεταφορές), αλλάζει δραματικά για πρώτη φορά μετά τη δεύτερη επανάσταση. Έχουμε ήδη δει τον βαθύ αντίκτυπο που είχε το Διαδίκτυο στην επικοινωνία: και περισσότερες καινοτομίες έρχονται καθώς η μεικτή πραγματικότητα, οι επικοινωνίες του εγκεφάλου και οι ευρείες αλλαγές στο μοντέλο της αλληλεπίδρασής μας (ομιλία, χειρονομίες, όραση κ.λπ.) αλλάζουν ξανά το παιχνίδι. Αλλά αυτή τη φορά, τα πρότυπα ενέργειας και μεταφορών θα αλλάξουν μαζί του, αξιοποιώντας το Διαδίκτυο των Πραγμάτων για τη δημιουργία της επόμενης τεχνολογικής πλατφόρμας γενικής χρήσης.
Αυτή η καμπή ωστόσο θα μπορούσε να είναι πιο ριζική. Όπως περιέγραψε ο Byron Reese, για να αναδυθεί μια νέα εποχή, πρέπει να έρθει κάτι που θα αλλάξει εμάς και τον τρόπο που ζούμε με έναν ριζικό και μόνιμο τρόπο. Κάτι που αλλάζει την πορεία μας ως είδος. Αυτή η δυνατότητα αλλαγής του ανθρώπινου είδους μπορεί να είναι εκείνο το σημείο καμπής που θα διαφέρει από τα προηγούμενα δύο.
Ο κοινός παρονομαστής αυτών των σημείων καμπής ήταν η εφεύρεση και η γνώση. Θα διερευνήσουμε την ανάπτυξη της γνώσης στην επόμενη ανάρτηση.
*Ο Γιάννης Μαστρογεωργίου είναι Ειδικός Γραμματέας Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού
