Ο αόρατος αντίκτυπος των πυρκαγιών στον αέρα που αναπνέουμε
Ιδιαίτερα έντονο είναι το αποτύπωμα των δασικών πυρκαγιών στην Ελλάδα στη σύσταση της ατμόσφαιρας και της ποιότητας του αέρα. Όπως αναδεικνύει λεπτομερής ανάλυση τoυ AtmoHub που συντονίζεται από την ομάδα NOA – ReACT του ΙΑΑΔΕΤ/Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών παρότι οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO2) σε ποσοστιαία σύγκριση είναι γενικά πολύ μικρότερες των ανθρωπογενών εκπομπών (<5% των συνολικών εθνικών εκπομπών κάθε έτους), κατά τη διάρκεια ακραίων πυρκαγιών αυτές αυξάνονται θεαματικά.
Σε ανάλυσή τους για το Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, η επιστημονική ομάδα του AtmoHub επισημαίνει ότι τα τελευταία χρόνια η Ελλάδα βιώνει με αυξανόμενη συχνότητα και ένταση φαινόμενα εκτεταμένων δασικών πυρκαγιών, ενισχυμένα από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Σχεδόν ένα μήνα πριν τη λήξη της αντιπυρικής περιόδου, οι ερευνητές τονίζουν ότι αυτή αφήνει πίσω της σοβαρές απώλειες σε δασικές και αγροτικές εκτάσεις, κτηνοτροφικές μονάδες, οικισμούς, αλλά και επιβάρυνση των ατμοσφαιρικών συνθηκών.
«Στην Ελλάδα, ως τις 19/08/2025, καταγράφηκαν περίπου 470.000 στρέμματα καμένων εκτάσεων, τοποθετώντας το έτος 2025 στην 5η θέση της κατάταξης των συνολικών ετήσιων καμένων εκτάσεων των τελευταίων δύο δεκαετιών. Το καλοκαίρι του 2025 επλήγησαν, μεταξύ άλλων, η Ιεράπετρα, η Χίος, ο Ωρωπός, η Ραφήνα, η Παλαιά Φώκαια, η Κερατέα, ο Φενεός Κορινθίας, η Πλύτρα Λακωνίας, τα Κύθηρα, η Βόνιτσα, η Αχαΐα, η Άρτα, η Ζάκυνθος και η Βουρβουρού, με την συνολική καμένη γη στις περιοχές αυτές να υπολογίζεται σε περίπου 260.000 στρέμματα.
Ειδικότερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση το έτος 2025 καταγράφει ρεκόρ καύσης δασικών εκτάσεων, με περισσότερα από 10 εκατ. στρέμματα καμένης γης. Η Ισπανία, η Κύπρος, η Γερμανία και η Σλοβακία ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο ετήσιο ρεκόρ καμένων εκτάσεων των τελευταίων 20 ετών, με την Πορτογαλία και την Ισπανία να παραμένουν οι πιο σκληρά δοκιμαζόμενες χώρες της ΕΕ για το έτος 2025, με περισσότερα από 4 εκατ. στρέμματα να έχουν μετατραπεί σε στάχτη», υπογραμμίζει η ομάδα.
Στα παραπάνω έρχονται να προστεθούν τα πρόσφατα στοιχεία που δημοσιοποίησε η Υπηρεσία Παρακολούθησης της Ατμόσφαιρας του προγράμματος Copernicus (Copernicus Atmosphere Monitoring Service / CAMS), σύμφωνα με τα οποία, οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO2) από τις φετινές δασικές πυρκαγιές στην Ευρώπη έφτασαν στα υψηλότερα επίπεδα των τελευταίων 23 ετών, από τότε δηλαδή που ξεκίνησε η συστηματική καταγραφή.
Αναφορικά με την Ελλάδα για το 2025, όπως σημειώνει η ομάδα του AtmoHub, από την αρχή του έτους μέχρι τα τέλη Αυγούστου, οι εκπομπές μαύρου άνθρακα στη χώρα μας έφτασαν τους 685 τόνους, ακολουθώντας τον μέσο όρο των ετών 2003-2024.
Ακολουθεί η ανάλυση μελών της επιστημονικής ομάδας AtmoHub και συγκεκριμένα των Βασίλη Αμοιρίδη, Άννας Καμπούρη, Μάριου Μέρμηγκα, Θάνου Κουράντου, Κωνσταντίνου Μιχαηλίδη, Βασίλη Σπυράκου και Όλγας Παπαδοπούλου.
Επιπτώσεις των δασικών πυρκαγιών στην Ατμόσφαιρα
Η ομάδα εξηγώντας διεξοδικά τις επιπτώσεις των δασικών πυρκαγιών στην ατμόσφαιρα υπογραμμίζει ότι υποβαθμίζουν την ποιότητα του αέρα, έχοντας σημαντικές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, ιδιαίτερα όταν ο καπνός μεταφέρεται πάνω από κατοικημένες περιοχές. «Δύο από τους σημαντικότερους αέριους ρύπους που προέρχονται από τις εκπομπές των δασικών πυρκαγιών και επιδρούν αρνητικά στην ανθρώπινη υγεία είναι ο μαύρος άνθρακας (black carbon) και το μονοξείδιο του άνθρακα (CO). Ο μαύρος άνθρακας αποτελεί μέρος των αιωρούμενων σωματιδίων με διάμετρο μικρότερη των 2,5 μικρομέτρων (PM2.5) που εκπέμπονται από τις δασικές πυρκαγιές και την ατελή καύση των υλικών. Ως πολύ λεπτά σωματίδια, ο μαύρος άνθρακας μπορεί να εισχωρήσει βαθιά στους πνεύμονες και το κυκλοφορικό σύστημα, προκαλώντας ή εντείνοντας αναπνευστικά και καρδιαγγειακά νοσήματα. Το μονοξείδιο του άνθρακα είναι και αυτό ένας αέριος ρύπος, ο οποίος σε μεγάλες συγκεντρώσεις γίνεται ιδιαίτερα τοξικός και επιβλαβής για την ανθρώπινη υγεία», σημειώνει και συμπληρώνει ότι ένας ακόμη αέριος ρύπος ο οποίος εκπέμπεται κατά την διάρκεια μιας δασικής πυρκαγιάς είναι το διοξείδιο του άνθρακα (CO2).
«Το διοξείδιο του άνθρακα ανήκει σε μία πολύ σημαντική κατηγορία αερίων ρύπων, αυτή των θερμοκηπικών αερίων. Τα θερμοκηπικά αέρια έχουν την ιδιότητα να απορροφούν τη θερμότητα που εκπέμπεται με μορφή ακτινοβολίας από την επιφάνεια του πλανήτη μας και την επανεκπέμπουν προς όλες τις κατευθύνσεις, με αποτέλεσμα τη διαταραχή του ενεργειακού ισοζυγίου ακτινοβολίας και την αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη. Το διοξείδιο του άνθρακα μπορεί να παραμείνει για πάνω από εκατό χρόνια από την εκπομπή του στην ατμόσφαιρα της Γης, επιδρώντας σημαντικά στην θέρμανση του πλανήτη και στην κλιματική αλλαγή», εξηγεί η ομάδα.
Στην περίπτωση των ακραίων μεγάλης έντασης και έκτασης πυρκαγιών (μεγαπυρκαγιές- megafires), όπως τονίζει, ο καπνός δύναται να εισχωρήσει από την τροπόσφαιρα (στρώμα της γήινης ατμόσφαιρας όπου συμβαίνουν τα καιρικά φαινόμενα) στην στρατόσφαιρα, ακόμα και σε ύψη άνω των 10 χιλιομέτρων (τα ύψη στα οποία πετούν τα jet αεροπλάνα). «Εκεί ο καπνός παρατείνει τον χρόνο ζωής του, παραμένοντας στην στρατόσφαιρα για χρονικό διάστημα κάποιων μηνών έως ενός έτους, επηρεάζοντας τη στιβάδα του στρατοσφαιρικού όζοντος το οποίο μας προστατεύει από την επιβλαβή για την υγεία υπεριώδη ηλιακή ακτινοβολία. Επιπλέον, τα σωματίδια καπνού στην στρατόσφαιρα λειτουργούν ως σκεδαστές (διασκορπιστές) της εισερχόμενης ηλιακής ακτινοβολίας, ανακλώντας το ηλιακό φως πίσω στο διάστημα -αύξηση της λευκαύγειας (ανακλαστικότητας) του πλανήτη- και μειώνοντας τη ροή της ηλιακής ακτινοβολίας προς το έδαφος. Η διεργασία αυτή μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της θερμοκρασίας, παρόμοια με την περίπτωση των εκπομπών από ηφαιστειακές εκρήξεις, όπως η έκρηξη του όρους Πινατούμπο το 1991 που οδήγησε σε μείωση της παγκόσμιας θερμοκρασίας κατά 0,5°C για δύο χρόνια», επισημαίνουν οι ερευνητές.
Εκπομπές Δασικών Πυρκαγιών στην Ελλάδα
Ειδικότερα, όσον αφορά τις εκπομπές δασικών πυρκαγιών στην Ελλάδα, σε γράφημα παρουσιάζονται οι συνολικές ετήσιες εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO2) από πυρκαγιές για την Ελλάδα, με χρήση των δεδομένων του Παγκόσμιου Συστήματος Αφομοίωσης Πυρκαγιών (GFAS) του CAMS (μπλε ράβδοι), καθώς και οι ετήσιες ανθρωπογενείς εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην χώρα, στα πλαίσια της εθνικής απογραφής εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα* (πορτοκαλί ράβδοι, εξαιρούνται οι εκπομπές από Χρήση Γης, Αλλαγών Χρήσεων Γης και Δασοπονίας – LULUCF).
«Η ποσοστιαία σύγκριση (μπλε γραμμή) αναδεικνύει ότι ενώ οι εκπομπές από δασικές πυρκαγιές είναι γενικά πολύ μικρότερες των ανθρωπογενών εκπομπών (<5% των συνολικών εθνικών εκπομπών κάθε έτους), κατά τη διάρκεια ακραίων πυρκαγιών αυτές αυξάνονται θεαματικά. Το έτος 2007 οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα από πυρκαγιές ανήλθαν σε περίπου 1,73 εκατ. τόνους, ποσοστό 15% των συνολικών εθνικών εκπομπών. Παρόμοιο μοτίβο καταγράφηκε τα έτη 2021 (~9,9 εκατ. τόνοι, ~17%) και 2023 (~8,4 εκατ. τόνοι, ~16%), όταν οι δασικές πυρκαγιές αποτέλεσαν προσωρινά έναν από τους σημαντικότερους συντελεστές του συνολικού ανθρακικού αποτυπώματος της χώρας», υπογραμμίζει η ομάδα του AtmoHub.
Παράλληλα σε άλλο γράφημα καταδεικνύεται η συσχέτιση μεταξύ των ετήσιων καμένων εκτάσεων (πορτοκαλί γραμμή – κατακόρυφος άξονας δεξιά) και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (CO2) από δασικές πυρκαγιές (μπλε ράβδοι – κατακόρυφος άξονας αριστερά), για την περίοδο 2006-2025. «Τα έτη με τις μεγαλύτερες καμένες εκτάσεις φαίνονται να συνδέονται και με υψηλότερες ποσότητες εκπομπών, γεγονός που αποτυπώνει τον καθοριστικό ρόλο της καύσιμης ύλης. Ωστόσο, αυτό δεν ισχύει πάντα, καθώς σε ορισμένα έτη η ένταση και τα χαρακτηριστικά της φωτιάς μπορούν να οδηγήσουν σε δυσανάλογα υψηλές εκπομπές σε σχέση με την καμένη έκταση», επισημαίνει η ομάδα του AtmoHub.
Όπως εξηγούν τρία έτη στην Ελλάδα ξεχωρίζουν ως ακραίες περιπτώσεις:
- Το 2007, όταν κάηκαν εκτεταμένες δασικές περιοχές σε όλη τη χώρα και καταγράφηκαν οι υψηλότερες εκπομπές της περιόδου.
- Το 2021, με τις μεγάλες πυρκαγιές στην Εύβοια και σε άλλες περιοχές, όταν οι εκπομπές έφτασαν σε εξαιρετικά υψηλά επίπεδα, συναρτήσει της τεράστιας καμένης έκτασης.
- Το 2023, η φωτιά στον Έβρο, η μεγαλύτερη στην ιστορία της Ευρώπης, προκάλεσε μεγάλες εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, επιβεβαιώνοντας τη σημασία των μεμονωμένων, ακραίων γεγονότων.
«Η ανάλυση αυτή αναδεικνύει ότι, ενώ η καμένη έκταση αποτελεί βασικό παράγοντα για τον όγκο των εκπομπών, η ένταση της πυρκαγιάς, το είδος της καύσιμης ύλης και οι τοπικές συνθήκες μπορούν να ενισχύσουν ή να μετριάσουν σημαντικά τις συνολικές επιπτώσεις στο ισοζύγιο άνθρακα», σημειώνουν στο ΑΠΕ-ΜΠΕ οι ερευνητές.
Τέλος, σε άλλο γράφημα παρουσιάζονται με διαφορετικά χρώματα οι συνολικές εκπομπές μαύρου άνθρακα από δασικές πυρκαγιές στην Ελλάδα ανά έτος, με βάση τα δεδομένα του Παγκόσμιου Συστήματος Αφομοίωσης Πυρκαγιών (Global Fire Assimilation System – GFAS) και της Υπηρεσίας για την Παρακολούθηση της Ατμόσφαιρας του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Copernicus CAMS. Όπως καταδεικνύεται οι καμπύλες αυτές παρουσιάζουν μικρή άνοδο τον Μάιο-Ιούνιο και συνήθως απότομες αυξήσεις τον Ιούλιο-Σεπτέμβριο – συχνά λόγω έντονων επεισοδίων πυρκαγιών τον Αύγουστο.
«Για το έτος 2025 (κόκκινη γραμμή), από την αρχή του έτους μέχρι τα τέλη Αυγούστου, οι εκπομπές μαύρου άνθρακα στην Ελλάδα έφτασαν τους 685 τόνους, ακολουθώντας τον μέσο όρο των ετών 2003-2024 (μαύρη διακεκομμένη γραμμή). Τις τρεις πρώτες θέσεις με τις μεγαλύτερες εκπομπές μαύρου άνθρακα στην χώρα μας καταλαμβάνουν τα έτη 2007 (~4,960 τόνους), 2021 (~2,844 τόνους) και 2023 (~2,406 τόνους)», υπογραμμίζει η ομάδα.
Δορυφορική και επίγεια τηλεπισκόπηση για την παρακολούθηση των πυρκαγιών στην Ελλάδα
Όπως επισημαίνουν οι ερευνητές σημαντικό ρόλο στην παρακολούθηση της μεταφοράς καπνού από τις δασικές πυρκαγιές διαδραματίζει το Παρατηρητήριο Γεωεπιστημών και Κλιματικής Αλλαγής (ΠΑΓΓΑΙΑ), του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών (ΕΕΑ) στα Αντικύθηρα. Ο σταθμός, με τη χρήση του προηγμένου συστήματος LIDAR τύπου PollyXT (ενταγμένου στα διεθνή δίκτυα EARLINET και PollyNet), καταγράφει με υψηλή ανάλυση την κατακόρυφη κατανομή των αιωρούμενων σωματιδίων από δασικές πυρκαγιές τα οποία μεταφέρονται μέσω των ανέμων στην ατμόσφαιρα. «Οι μετρήσεις αυτές είναι σημαντικές καθώς αποκαλύπτουν το είδος, το μέγεθος και το σχήμα των αιωρούμενων σωματιδίων που συνθέτουν τον καπνό, βοηθώντας στην καλύτερη αξιολόγηση της ποιότητας του αέρα και των επιπτώσεων στην ανθρώπινη υγεία. Το παρατηρητήριο ΠΑΓΓΑΙΑ αποτελεί ένα κομβικό εργαλείο για την κατανόηση της εξέλιξης των φαινομένων μεταφοράς καπνού, αλλά και για την ενίσχυση των στρατηγικών πολιτικής προστασίας», σημειώνουν.
Καίριος επίσης είναι ο ρόλος των δορυφορικών παρατηρήσεων, των τεχνικών ανάλυσης εικόνας και των σύγχρονων μεθόδων παρακολούθησης στην έγκαιρη ανίχνευση, τη χαρτογράφηση της εξάπλωσης και την αποτίμηση των επιπτώσεων των πυρκαγιών στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον. Για παράδειγμα στην πυρκαγιά στη Χίο στις 23 Ιουνίου 2025 όπως απεικονίζεται μέσω δορυφόρου εκτεταμένο πλούμιο (σχηματισμός, στήλη) καπνού που εκκινεί από το νησί και μεταφέρεται νοτιοδυτικά, καλύπτει μεγάλο τμήμα του Αιγαίου μέχρι και την Κρήτη (Φωτο 1*). Η συγκεκριμένη εικόνα, όπως τονίζει η επιστημονική ομάδα, αποτυπώνει με εντυπωσιακή σαφήνεια τη χωρική διάσταση του φαινομένου, αναδεικνύοντας τον ρόλο των ατμοσφαιρικών συνθηκών -και συγκεκριμένα των ισχυρών βόρειων ανέμων- στην ταχεία μεταφορά καπνού και αιωρούμενων σωματιδίων σε εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά από την πηγή τους.
Υπηρεσία Έγκαιρης Προειδοποίησης για τον καπνό από δασικές πυρκαγιές
Τέλος, όπως γνωστοποιεί η ομάδα του AtmoHub, θα ξεκινήσει την λειτουργία της υπηρεσία έγκαιρης προειδοποίησης (Early Warning System) για τον καπνό από δασικές πυρκαγιές το 2026. «Με την χρήση δεδομένων της υπηρεσίας CAMS, του δορυφόρου Meteosat Second Generation (MSG) της EUMETSAT και του προγνωστικού μοντέλου διασποράς FLEXPART, η υπηρεσία αυτή στοχεύει στην έγκαιρη και έγκυρη ενημέρωση του κοινού και της Πολιτείας σχετικά με τα επεισόδια μεταφοράς καπνού και τις επιπτώσεις του στην υγεία», υπογραμμίζουν στο ΑΠΕ-ΜΠΕ οι ερευνητές.
