Ο φιλελευθερισμός της αγοράς είναι νεκρός – Χρειαζόμαστε ένα νέο ΝΑΤΟ για το εμπόριο
- 19/08/2025, 19:01
- SHARE

Από τον Danijel Višević*
Για οκτώ δεκαετίες η Δύση, και ιδιαίτερα τα ευρωπαϊκά έθνη, αντιμετώπιζαν τις αγορές ως ουδέτερα πεδία που διέπονταν από κανόνες – όχι από εξουσία και ισχύ. Αυτή η εποχή έχει τελειώσει. Η παγκόσμια οικονομία διαμορφώνεται πλέον από την αντιπαλότητα, τον καταναγκασμό και τον έλεγχο. Το εμπόριο δεν είναι πλέον η εμπορική δραστηριότητα σε μια τάξη πραγμάτων που βασίζεται σε κανόνες, αλλά έχει γίνει μέρος της γεωπολιτικής στρατηγικής. Και αυτό δεν είναι μια προσωρινή αναστάτωση.
Όπως προειδοποίησε η επικεφαλής του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), Kristalina Georgieva, ο κόσμος κατακερματίζεται σε ανταγωνιστικά μπλοκ. Το παλιό όραμα της παγκοσμιοποίησης έχει καταρρεύσει. Αυτό που φαινόταν να είναι μια φυσική κατάσταση για πολλούς στην Ευρώπη ήταν, στην πραγματικότητα, μια ιστορική ανωμαλία: ένα σύστημα που βασίστηκε σε μια τάξη πραγμάτων υπό την αμερικάνικη ηγεσία και ισχύ, που επιβάλλεται μέσω θεσμών όπως το ΝΑΤΟ και το σύστημα του Bretton Woods. Αυτά τα θεμέλια τώρα κλονίζονται.
Η βασισμένη σε κανόνες παγκόσμια αγορά που θεωρούσαμε δεδομένη δίνει τη θέση της σε έναν κόσμο στρατιωτικοποιημένης αλληλεξάρτησης. Για να επιβιώσει σε έναν τέτοιο κόσμο, η Δύση χρειάζεται ένα νέο είδος συμμαχίας: ένα ΝΑΤΟ για το εμπόριο.
Το τέλος της 80ετούς οικονομικής ψευδαίσθησης
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους έχτισαν ένα οικονομικό σύστημα σχεδιασμένο να αποτρέψει την επιστροφή στο αποσταθεροποιητικό χάος της δεκαετίας του 1930. Ιδρύθηκαν θεσμοί όπως το ΔΝΤ, η Παγκόσμια Τράπεζα και η Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου (GATT) για να υποστηρίξουν τον παγκόσμιο καπιταλισμό υπό την αμερικανική ηγεσία. Η ασφάλεια παρεχόταν από τη στρατιωτική ισχύ των ΗΠΑ, κωδικοποιημένη στη Βορειοατλαντική Συμμαχία. Το εμπόριο άνθισε. Το ίδιο και η Ευρώπη, της οποίας η μεταπολεμική ανάκαμψη και ολοκλήρωση υποστηρίχθηκαν από αμερικανικές εγγυήσεις.
Όταν τελείωσε ο Ψυχρός Πόλεμος, η ψευδαίσθηση ότι ο παγκόσμιος καπιταλισμός μπορούσε να λειτουργήσει ανεξάρτητα από τη γεωπολιτική έγινε ακόμα πιο δημοφιλής. Μέχρι τη δεκαετία του 1990, πολλοί πίστευαν ότι η αγορά ήταν αυτορρυθμιζόμενη και εγγενώς προωθούσε την ειρήνη.
Σήμερα, με την επιστροφή του ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων, αυτή η ψευδαίσθηση έχει διαλυθεί. Ο οικονομικός φιλελευθερισμός δεν ευθυγραμμίζεται πλέον με τη γεωπολιτική πραγματικότητα.
Εισερχόμαστε σε μια νοοτροπία πολεμικής οικονομίας – μια κατάσταση όπου η εθνική ασφάλεια υπερισχύει της αποδοτικότητας των τιμών. Αυτή η μετατόπιση έχει επιταχυνθεί από δύο σοκ: την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και την οικονομική άνοδο της Κίνας.
Για παράδειγμα, η εξάρτηση της Ευρώπης από το φθηνό ρωσικό φυσικό αέριο την άφησε εκτεθειμένη όταν η Ρωσία μετέτρεψε τις ενεργειακές ροές της σε αμυντικό εργαλείο το 2022. Η Γερμανία, ειδικότερα, είχε ποντάρει στη λογική της αγοράς και όχι στον γεωπολιτικό κίνδυνο. Μια αξιολόγηση του 2021, μάλιστα, είχε κηρύξει ασφαλή τον Nord Stream 2 λίγους μήνες νωρίτερα. Το αποτέλεσμα: μια ενεργειακή κρίση και μια τρελή κούρσα για το LNG.
Μερικές χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, ενώ η Δύση παρέμενε προσκολλημένη στην ορθοδοξία της ελεύθερης αγοράς, η Κίνα περνούσε δεκαετίες χτίζοντας μια οικονομία έτοιμη για πόλεμο. Στο πλαίσιο των πρωτοβουλιών “Made in China 2025” και “Military-Civil Fusion”, εντόπισε βασικούς τομείς και κινήθηκε για να κυριαρχήσει εκεί, συμπεριλαμβανομένων των σπάνιων γαιών, των μπαταριών, της ηλιακής ενέργειας και της τεχνητής νοημοσύνης. Σήμερα, η Κίνα παράγει πάνω από το 75% των μπαταριών ιόντων λιθίου και σχεδόν όλο το γάλλιο παγκοσμίως. Ελέγχει τις αλυσίδες εφοδιασμού για την ενεργειακή μετάβαση – και όλο και περισσότερο, τα συστατικά στοιχεία της στρατιωτικής ισχύος.
Το κρίσιμο είναι ότι η Κίνα δεν φοβάται να χρησιμοποιήσει αυτήν την κυριαρχία στην αγορά για πολιτικούς σκοπούς. Το 2010, μείωσε τις εξαγωγές προς την Ιαπωνία λόγω μιας διαμάχης. Και η κυριαρχία της στην πράσινη τεχνολογία δημιουργεί εξάρτηση στην Ευρώπη και πέρα από αυτήν. Πρόσφατα, η Κίνα επέβαλε ελέγχους στο γάλλιο και το γερμάνιο, που είναι κρίσιμα για την ανάπτυξη ημιαγωγών παγκοσμίως.
Απαντώντας σε αυτή τη μετατόπιση, ο Σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ, Jake Sullivan, έχει υποστηρίξει ανοιχτά μια πιο στρατηγική μορφή καπιταλισμού, απορρίπτοντας τα «υπερβολικά απλοποιημένα» μοντέλα ελεύθερης αγοράς. Το εμπόριο δεν είναι πλέον ουδέτερο. Αυτό που έχει σημασία δεν είναι μόνο το κόστος, αλλά ο έλεγχος.
80 χρόνια ψευδαίσθησης πέρασαν, ένα νέο παράδειγμα αναδύεται
Συνοψίζοντας, μπαίνουμε σε ένα νέο, πραγματικά γεωπολιτικό-οικονομικό παράδειγμα, μετά από οκτώ δεκαετίες.
Το «διάλειμμα» άνεσης μετά τον Ψυχρό Πόλεμο – όταν οι αγορές φαίνονταν κυρίαρχες και η ιστορία υποτίθεται ότι είχε τελειώσει – έχει δώσει τη θέση του σε ένα πιο ωμό και χομπσιανό περιβάλλον.
Αλλά σε αντίθεση με τη δεκαετία του 1930, η Δύση δεν είναι άπορη ή ανυπεράσπιστη. Είμαστε πλούσιοι και έχουμε αφυπνισθεί (με καθυστέρηση) απέναντι στην πρόκληση. Πρέπει τώρα να αξιοποιήσουμε τα δυνατά μας σημεία με σαφή τρόπο.
Το καθήκον είναι να εκσυγχρονίσουμε τους θεσμούς και τις νοοτροπίες της φιλελεύθερης τάξης πραγμάτων του 20ου αιώνα ώστε να ανταποκρίνονται στην πιο δύσκολη πραγματικότητα του 21ου αιώνα.
Αν πετύχουμε, η γεωοικονομία δεν χρειάζεται να οδηγήσει σε καταστροφή, αλλά θα απαιτήσει να υποτάξουμε το εμπόριο στη στρατηγική – σκόπιμα και έξυπνα – όπως ακριβώς έκαναν οι προκάτοχοί μας τη δεκαετία του 1940 όταν έχτισαν το σύστημα που παρείχε ειρήνη και ευημερία για τόσο καιρό.
Η εμπορική συμφωνία ΕΕ-ΗΠΑ υπογραμμίζει αυτή τη μετατόπιση
Η ανισότητα της πρόσφατης εμπορικής συμφωνίας ΕΕ-ΗΠΑ, η οποία οδήγησε το ευρωπαϊκό μπλοκ να αποδεχθεί δασμούς 15%, είναι ένα ενδεικτικό παράδειγμα αυτής της μετατόπισης. Καταδεικνύει επίσης ότι η πολλών δεκαετιών εξάρτηση της Ευρώπης από τις ΗΠΑ έχει γίνει μια στρατηγική ευπάθεια.
Αυτό το επεισόδιο ενισχύει την ανάγκη για την Ευρώπη και άλλους να διαφοροποιήσουμε δομικά τις εμπορικές μας σχέσεις και τις αλυσίδες αξίας μας σε έναν κόσμο κλιμακούμενης οικονομικής επιβολής. Πρέπει να μας ωθήσει να εμβαθύνουμε τις συνεργασίες πέρα από τον διατλαντικό άξονα, χωρίς να βασιζόμαστε υπερβολικά στην Κίνα.
Δεν είμαστε στη δεκαετία του 1930. Η Ευρώπη παραμένει μια πλούσια, δημοκρατική και σταθερή περιοχή. Αλλά οι μεταπολεμικές γενιές δεν έχουν μνήμη συστημικής αναστάτωσης. Υποθέταμε ότι ο φιλελευθερισμός ήταν μόνιμος. Πιστεύαμε ότι «είναι η οικονομία, ηλίθιε». Τώρα μαθαίνουμε ότι η στρατηγική ισχύς και όχι η τιμή της αγοράς καθορίζει τα αποτελέσματα.
Η άμυνα είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Μέχρι πρόσφατα, τα περισσότερα μέλη του ΝΑΤΟ δεν δαπανούσαν επαρκώς για τις ένοπλες δυνάμεις τους. Μέχρι το 2021, μόνο έξι είχαν πετύχει τον στόχο του 2% του ΑΕΠ. Αυτό άλλαξε γρήγορα μετά το 2022. Αλλά οι αμυντικές βιομηχανίες βρέθηκαν εκτεθειμένες. Ένα σχέδιο για την αποστολή 1 εκατομμυρίου βλημάτων στην Ουκρανία αποκάλυψε ότι η παραγωγική ικανότητα της ΕΕ ήταν πολύ ανεπαρκής. Για δεκαετίες, η Ευρώπη βελτιστοποιούσε την αποδοτικότητα, όχι την αντοχή.
Το ίδιο ισχύει και για το εμπόριο. Το γερμανικό μοντέλο “Wandel durch Handel” («αλλαγή μέσω του εμπορίου») – επανεξετάζεται. Το Βερολίνο ελέγχει τώρα τις κινεζικές επενδύσεις και μειώνει την εξάρτηση από αυταρχικούς προμηθευτές. Σε όλη την Ευρώπη, η στρατηγική αυτονομία είναι το νέο σύνθημα. Αλλά η αλλαγή νοοτροπίας μόλις ξεκινά.
Ένα ΝΑΤΟ για το εμπόριο: το στρατηγικό καθήκον που έχουμε μπροστά μας
Ο φιλελευθερισμός της αγοράς υπέθεσε ότι το εμπόριο θα έφερνε την ειρήνη. Αλλά σήμερα, το εμπόριο είναι ένα εργαλείο μόχλευσης. Το νέο μότο πρέπει να είναι η ανθεκτικότητα – συμπεριλαμβανομένης της οικοδόμησης εγχώριας ικανότητας, ακόμη και αν αυτό είναι πιο ακριβό. Δεν πρόκειται για μια προσωρινή προσαρμογή. Είναι η νέα κανονικότητα.
Και αυτή η νέα εποχή απαιτεί νέους θεσμούς. Όπως ακριβώς το ΝΑΤΟ δημιουργήθηκε για να υπερασπιστεί την κοινή ασφάλεια, έτσι και η Δύση χρειάζεται τώρα μια στρατηγική συμμαχία για να υπερασπιστεί την κοινή οικονομική κυριαρχία – ένα ΝΑΤΟ για το εμπόριο – συμπεριλαμβανομένων κρατών όπως η Ιαπωνία, η Νότια Κορέα και η Αυστραλία.
Η οικονομική ασφάλεια πρέπει να γίνει κοινός στόχος, και όχι μόνο εθνικός. Οι ΗΠΑ έχουν ήδη λάβει μέτρα, με εγχώριες επενδύσεις σε τσιπ και καθαρή τεχνολογία, και απαγορεύσεις σε βασικές εξαγωγές τεχνολογίας στην Κίνα. Τώρα, η ΕΕ ακολουθεί το παράδειγμα, με τον Νόμο περί Τσιπ και τον Νόμο περί Κρίσιμων Πρώτων Υλών. Αυτά είναι απαραίτητα αλλά ανεπαρκή μέτρα. Πρέπει να οικοδομήσουμε έναν οικονομικό συνασπισμό των προθύμων, τώρα.
Αυτό σημαίνει κοινές επενδύσεις, ευθυγραμμισμένους εμπορικούς κανόνες και συλλογική προστασία κρίσιμων αλυσίδων εφοδιασμού. Σημαίνει αποδοχή υψηλότερου κόστους για τη διασφάλιση της μακροπρόθεσμης ελευθερίας. Τα φθηνά αγαθά δεν είναι φθηνά αν μας καθιστούν εξαρτημένους από εχθρικές δυνάμεις και γεωπολιτικά παιχνίδια εξουσίας.
Το καθήκον δεν είναι να υποχωρήσουμε από το παγκόσμιο εμπόριο, αλλά να το ανοικοδομήσουμε με στρατηγικούς όρους. Η ελεύθερη αγορά δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό της. Όπως και η ειρήνη, πρέπει να προστατεύεται μέσω συμμαχιών.
Το τέλος του οικονομικού φιλελευθερισμού, η επιστροφή της στρατηγικής
Ο φιλελευθερισμός της αγοράς είναι νεκρός. Πέθανε όταν σταματήσαμε να πιστεύουμε ότι το εμπόριο είχε να κάνει μόνο με την τιμή του προϊόντος. Πέθανε όταν οι αλυσίδες εφοδιασμού έγιναν πεδία μάχης. Και πέθανε όταν οι αυταρχικές κοινωνίες στρατιωτικοποίησαν την αλληλεξάρτηση, ενώ οι δημοκρατίες δίσταζαν.
Αν θέλουμε να διατηρήσουμε την ευημερία, πρέπει να είμαστε πρόθυμοι να την υπερασπιστούμε – όχι μόνο με τανκς, αλλά και με εμπορικές συνθήκες, δασμούς και αξιόπιστους εταίρους.
Ένα ΝΑΤΟ για το εμπόριο είναι ο επόμενος απαραίτητος θεσμός σε έναν κόσμο όπου το εμπόριο δεν είναι πλέον ασφαλές από την πολιτική. Αν η Δύση μπορέσει να το οικοδομήσει, η κατάρρευση του φιλελευθερισμού της αγοράς δεν θα σημαίνει απαραίτητα παρακμή. Μπορεί να είναι η αρχή μιας πιο ανθεκτικής και ασφαλούς οικονομικής τάξης.
* Ο Danijel Višević είναι Γενικός Εταίρος στο World Fund. Προτού συνιδρύσει το World Fund, ήταν Διευθυντής Επικοινωνίας στο Project A Ventures, συνιδρυτής του Zetra Project και του Krautreporter.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΕΙΔΗΣΕΙΣ:
- Δασμοί Τραμπ: Φέρνουν «βροχή» τρισεκατομμυρίων στα κρατικά αμερικανικά ταμεία
- F-35: Το «αόρατο» μαχητικό γίνεται το νέο «όπλο» στον εμπορικό πόλεμο του Τραμπ
Πηγή: Fortune.com