Ο περίφημος θεσμός που ξεχωρίζει τα Κύθηρα

Σχεδόν όλοι οι επισκέπτες που για πρώτη φορά έρχονται στο νησί εντυπωσιάζονται. Εντυπωσιάζονται από το γεγονός ότι , παρά την τουριστική ανάπτυξη, η τοπική αρχιτεκτονική και πολεοδομική τάξη διατηρούν την επιβλητική τους γοητεία. Η πλειοψηφία των κτισμάτων, κυρίως στο οροπέδιο, στο οποίο είναι χτισμένα τα χωριά είναι αναπαλαιωμένα.

Η «φόσσα», τα εξωτερικά κλιμακοστάσια, οι καμάρες, ο πωρόλιθος και άλλα χαρακτηριστικά, επιβάλλονται και στα νέα κτίρια. Επίσης μεγάλες εκτάσεις παραμένουν παρθένες από μπετόν και για χιλιόμετρα δεν συναντάς παρά μόνο παλαιά λιθόκτιστα κτηνοτροφικά κτίσματα.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι η πυκνή οδοποιία, που συνδέει τα 64 χωριά με πολλαπλούς κύριους και δευτερεύοντες δρόμους.

Σε τι οφείλεται αυτή η πραγματικά μοναδική αίσθηση ομορφιάς, που ενοποιεί τα αρχοντικά και τα σπίτια των φτωχών ανθρώπων σε ένα ενιαίο σύνολο;  Χωρίς αμφιβολία η μικρή τουριστική ανάπτυξη σε σχέση με τα υπόλοιπα Επτάνησα είναι ένας από τους λόγους διατήρησης της παράδοσης.

Ωστόσο δεν είναι ο κύριος. Ο κύριος λόγος είναι ένας θεσμός που κληρονόμησε το νησί από την Αγγλοκρατία. Και ονομάζεται Επιτροπή Εγχωρίου Περιουσίας.

Το νησί μετά 4 αιώνες Ενετοκρατίας, όπως και τα υπόλοιπα νησιά του Ιονίου, πέρασε στα 1815 στην κυριαρχία της Αγγλίας. Η οποία στα λίγα χρόνια που διήρκεσε η κατοχή εισήγαγε τον θεσμό της Εγχωρίου. Αυτός προέβλεπε ότι όλη η μη ιδιωτική περιουσία ανήκει στην τοπική αυτοδιοίκηση. Και συνεπώς η Ιόνιος Πολιτεία, το ομόσπονδο Κράτος, δεν έχει δικαιώματα κατοχής στα χωράφια, τα δάση τα χορτολιβαδικά, τον Αιγιαλό κλπ., αλλά στην κοινωνία που μετά από την σύντομη γαλλική κατοχή εκπροσωπούσε ο κοινοτάρχης. Οι Γάλλοι του Διαφωτισμού πρόσθεσαν και τα Ιερά Προσκυνήματα στην κατοχή του θεσμού.

Μετά την Ένωση τα υπόλοιπα Επτάνησα παραχώρησαν την ιδιοκτησία στο Κράτος, και κατά συνέπεια στο Δημόσιο, όπως συνέβαινε και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Τα Κύθηρα διατήρησαν τον θεσμό. Και οι κρατικές νομοθετικές παρεμβάσεις περιορίζονταν στην λειτουργία του θεσμού. Με τον «Καλλικράτη» για παράδειγμα, η Επιτροπή πέρασε στην δικαιοδοσία του Δήμου, μια και οι δεκαέξι κοινότητες καταργήθηκαν.

Ο θεσμός αυτός έφερε τη διαχείριση των εκτάσεων πιο κοντά στην τοπική κοινωνία. Με αποτέλεσμα καταπατήσεις, αυθαίρετες οικοδομές σε δημοτική γη, πολεοδομική αναρχία είχαν απέναντί τους την ίδια την κοινωνία, που προστάτεψε την περιουσία της. Και κατά συνέπεια την αρχιτεκτονική και πολεοδομική της παράδοση.

Εκ πρώτης όψεως και στην πράξη η τουριστική και οικιστική ανάπτυξη βρήκε μπροστά της έναν απηρχαιωμένο θεσμό, θα έλεγα «αντιδραστικό».

Πολλά μικρά οικογενειακά δράματα παίχτηκαν με την έλλειψη ευελιξίας του θεσμού, που για διάφορους λόγους καταπίεζε τους ντόπιους και ξένους επενδυτές. Από την άλλη όμως μακροπρόθεσμα αποδείχτηκε ότι αυτός ο «συντηρητισμός» αποδείχτηκε ισχυρό όπλο για βιώσιμη ανάπτυξη. Γιατί το τοπίο με την ευρύτερη έννοια αφήνει βαθύτερα ίχνη και δεσμούς με το νησί , που μετατρέπονται συχνά σε δεσμούς διαρκείας. Δεν φτάνει λοιπόν η ομορφιά των ακτών και της θάλασσας για να παραδοθείς σε έναν τόπο..

Πρέπει να προσθέσουμε ακόμη μερικά στοιχεία. Η Αγγλοκρατία άφησε στον σύντομο διάβα της και το πλούσιο οδικό δίκτυο, όπου κάποια κομμάτια του συμπίπτουν με οδικά ρωμαϊκά έργα. Αλλά και οι Έλληνες της Αυστραλίας που είναι πολλαπλάσιοι των κατοίκων του νησιού, όταν από απλοί μετανάστες μεταμορφώθηκαν σε εύπορους επιχειρηματίες, επιστήμονες και πολιτικούς και γύρισαν στο νησί βρήκαν και αναστύλωσαν παλιές κατοικίες της οικογένειες.

Μια Αυστραλέζα μου έλεγε σε σπασμένα Ελληνικά, ότι η πρώτη γενιά μεταναστών δούλεψε σκληρά σε δουλειές παρακατιανές. Αλλά τα παιδιά της εξελίχθηκαν σε πετυχημένους επιχειρηματίες και σπούδασαν τα παιδιά τους της τρίτης γενιάς. Κι έτσι η τρίτη γενιά και σήμερα η τέταρτη, επιστρέφει στις ρίζες της και αναγνωρίζει το παρελθόν.

Συμπέρασμα. Ένας θεσμός που σε πρώτη όψη μοιάζει συντηρητικός στην πραγματικότητα έχτισε την πρόοδο σε στέρεες βάσεις. Αυτή η παρατήρηση μου θύμισε τους στίχους του Σαββόπουλου

‘’..Πού να ΄ναι τώρα οι συντηρητικοί
Πού να ‘ναι τώρα οι μετρημένοι..’’

Και τελικά μήπως θα ήταν μια προοδευτική επανάσταση, αν οι τοπικές κοινωνίες αναλάβουν τις τύχες τους σε ότι αφορά την καθημερινότητά τους; Μήπως ήρθε η ώρα μια Κυβέρνηση φωτισμένη να προτείνει έναν νέο «Καλλικράτη» με γενναίες μεταρρυθμίσεις και εκχώρηση οικονομικής και διοικητικής αυτονομίας; Μήπως επιστρέφοντας στην παράδοση της κοινοτικής διακυβέρνησης σώσουμε ότι μπορεί να σωθεί ακόμη;