Το πείραμα της Ευρώπης με τον καπνό και οι επιπτώσεις στην Ελλάδα
Μια φαινομενικά τεχνική αλλαγή στις Βρυξέλλες απειλεί να ανατρέψει ισορροπίες που για την Ελλάδα είναι στρατηγικές. Η αναθεώρηση της ευρωπαϊκής οδηγίας TED, του βασικού πλαισίου φορολόγησης των καπνικών προϊόντων, μπορεί να μετατραπεί σε κρίσιμο τεστ για τα δημόσια έσοδα, το εμπόριο και τη βιομηχανική παρουσία της χώρας.
Η έρευνα του ΚΕΠΕ αποτυπώνει με ψυχρούς αριθμούς ένα σενάριο που μοιάζει με ισορροπία τρόμου: υψηλότεροι φόροι, λιγότερη κατανάλωση, πιθανή κατάρρευση εσόδων και άνθηση του λαθρεμπορίου.
Η οδηγία TED (Tobacco Excise Directive) αποτελεί τον κορμό της ευρωπαϊκής πολιτικής φορολόγησης στον καπνό. Ρυθμίζει εδώ και δεκαετίες τον τρόπο με τον οποίο τα κράτη μέλη εφαρμόζουν ειδικούς φόρους κατανάλωσης σε τσιγάρα, καπνό για στρίψιμο, πούρα, καθώς και στα νεότερα θερμαινόμενα προϊόντα καπνού. Στόχος είναι να διασφαλιστεί ένα ελάχιστο κοινό πλαίσιο, ώστε να αποφεύγονται στρεβλώσεις στον ανταγωνισμό και παράλληλα να ενισχύεται η δημόσια υγεία μέσω της φορολογίας. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιχειρεί τώρα μια ριζική αλλαγή. Να μετατρέψει τη φορολόγηση των θερμαινόμενων προϊόντων από το βάρος σε επιβάρυνση ανά τεμάχιο. Στην πράξη, αυτό σημαίνει απότομη αύξηση του κόστους για τον καταναλωτή και αναδιάταξη της αγοράς.
Για την Ελλάδα, η συζήτηση αυτή έχει ιδιαίτερη βαρύτητα. Η χώρα είναι ανάμεσα στους λίγους καθαρούς κερδισμένους της ευρωπαϊκής βιομηχανίας καπνού. Το 2024 εξήγαγε προϊόντα καπνού που αντιστοιχούν στο 2,04% του συνόλου των εξαγωγών αγαθών, επίδοση που την φέρνει στη δεύτερη θέση στην Ευρωπαϊκή Ένωση, πίσω από τη Ρουμανία και πολύ πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Το εμπορικό ισοζύγιο στα καπνικά είναι πλεονασματικό κατά 514 εκατ. ευρώ, σε μια οικονομία όπου τα περισσότερα εμπορικά ισοζύγια αγαθών είναι ελλειμματικά. Κάτι που καθιστά την καπνοβιομηχανία στρατηγικό εξαγωγικό χαρτί.
Η σημασία της φαίνεται ξεκάθαρα στα δημόσια οικονομικά. Από το 2013 και μετά, τα φορολογικά έσοδα από καπνικά προϊόντα υπερβαίνουν τα δύο δισεκατομμύρια ετησίως. Το 2024 έφτασαν τα 2,3 δις. ευρώ, καλύπτοντας σχεδόν το ένα τρίτο όλων των εισπράξεων από ειδικούς φόρους κατανάλωσης. Παρά τη μείωση της κατανάλωσης κατά πάνω από 30% στην τελευταία δεκαετία, το κράτος συνεχίζει να στηρίζεται σε αυτά τα έσοδα ως δεύτερη σημαντικότερη πηγή μετά τα καύσιμα. Ο καπνός είναι το δεύτερο «καύσιμο» του προϋπολογισμού.
Η μελέτη του ΚΕΠΕ έρχεται να δείξει ότι οι αλλαγές που συζητούνται στις Βρυξέλλες μπορεί να έχουν αντίθετα από τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Σενάρια με αυξήσεις του πάγιου φόρου και του αναλογικού φόρου οδηγούν σε εκρηκτικές αυξήσεις τιμών. Από μια αύξηση που ανεβάζει τη μέση τιμή από τέσσερις σε έξι μονάδες και μειώνει την κατανάλωση κατά δεκατρία ως τριάντα τέσσερα τοις εκατό, έως σενάρια ακραία όπου η τιμή εκτινάσσεται σχεδόν στα τριάντα ευρώ και η κατανάλωση καταρρέει κατά ενενήντα τοις εκατό. Σε περιβάλλον ανελαστικής ζήτησης, τα έσοδα μπορεί να αυξηθούν βραχυπρόθεσμα. Όταν όμως η ζήτηση αποδεικνύεται πιο ελαστική, τα έσοδα πέφτουν και το αποτέλεσμα είναι απώλειες αντί για κέρδη.
Το μεγαλύτερο ρίσκο είναι το παράνομο εμπόριο. Η Ελλάδα το γνωρίζει καλά. Το 2024 το ποσοστό παράνομων τσιγάρων ήταν 17,5%, με απώλειες 438 εκατ. ευρώ για το Δημόσιο. Παρά τη βελτίωση σε σχέση με το 2023, το φαινόμενο είναι διαρκής απειλή. Η εμπειρία της Γαλλίας είναι αποκαλυπτική. Εκεί, οι υψηλοί φόροι δεν εξαφάνισαν το κάπνισμα απλώς έδωσαν ώθηση στη μαύρη αγορά, που σήμερα καλύπτει πάνω από το ένα τρίτο της κατανάλωσης με κόστος σχεδόν 10 δις. ευρώ σε χαμένα έσοδα. Για την Ελλάδα, μια απότομη φορολογική αύξηση μπορεί να έχει το ίδιο αποτέλεσμα.
Υπάρχει όμως και μια άλλη διάσταση. Η Ελλάδα έχει αναδειχθεί σε κόμβο για την παραγωγή θερμαινόμενων προϊόντων καπνού. Αν το νέο φορολογικό πλαίσιο καταστήσει τα προϊόντα αυτά λιγότερο ανταγωνιστικά, οι εταιρείες μπορεί, όπως επισημαίνει το ΚΕΠΕ, να επιλέξουν να μεταφέρουν την παραγωγή σε άλλες χώρες με πιο σταθερό κανονιστικό πλαίσιο. Η απώλεια δεν θα είναι μόνο σε φορολογικά έσοδα αλλά σε θέσεις εργασίας υψηλής ειδίκευσης, σε δραστηριότητες έρευνας και ανάπτυξης και σε εξαγωγικό αποτύπωμα.
Η κοινωνική πλευρά της υπόθεσης είναι εξίσου κρίσιμη. Οι φόροι στα καπνικά προϊόντα έχουν αντιστρόφως προοδευτικό χαρακτήρα. Τα χαμηλότερα εισοδήματα δαπανούν μεγαλύτερο ποσοστό του διαθέσιμου εισοδήματός τους στο κάπνισμα και επομένως πλήττονται δυσανάλογα από τις αυξήσεις. Ένα πακέτο στα 10 ή στα 15 ευρώ δεν είναι πρόβλημα για τον εύπορο καταναλωτή, αλλά γίνεται δυσβάσταχτο για τον χαμηλόμισθο. Η φορολογία που υποτίθεται ότι έχει στόχο την υγεία μπορεί να οδηγήσει σε κοινωνική αδικία και νέες ανισότητες.
Η οδηγία TED ξεκίνησε ως μέσο εναρμόνισης και υγειονομικής πολιτικής. Σήμερα όμως, υπό το πρίσμα της νέας αναθεώρησης, μετατρέπεται σε ζήτημα βιομηχανικής και δημοσιονομικής στρατηγικής. Η Ευρώπη καλείται να αποφασίσει αν θα εφαρμόσει οριζόντιες λύσεις που αγνοούν τις ιδιαιτερότητες χωρών όπως η Ελλάδα ή αν θα επιλέξει μια προσέγγιση πιο ισορροπημένη, που θα λαμβάνει υπόψη το διαφορετικό επίπεδο ανάπτυξης, εισοδήματος και παραγωγικής δομής.
