Βάσω Παπανδρέου: Μια πολιτικός που ήταν πάντα ο εαυτός της
Με τη Βάσω Παπανδρέου γνωριστήκαμε το καλοκαίρι του 1993 στην Τήνο. Μια τυχαία συνάντηση που κατέληξε σε μια εβδομάδα κοινών διακοπών, με όλα τα μποφόρ του Αιγαίου να μας καταδιώκουν. Μου έκανε εντύπωση από την πρώτη στιγμή, πόσο διαφορετική από τη δημόσια εικόνα που την περιέβαλε, ήταν η Βάσω από κοντά. Δεν είχα φανταστεί πόσο διαχυτική μπορεί να γίνει με τα παιδιά. Και, κυρίως, πόσο «θηλυκή», πόσο χαμογελαστή και κεφάτη ήταν στις προσωπικές της στιγμές.
Η ζωή, στη συνέχεια, τα έφερε έτσι, που υπήρξαμε συγκάτοικοι στην ίδια πολυκατοικία στο Χαλάνδρι, από το 1997 μέχρι και την Πέμπτη 17 Οκτωβρίου 2024. Εδώ, στη Ρεματιά που άφησε την τελευταία της πνοή, δεν εκτυλίχτηκαν μόνο κρίσιμες στιγμές της ιστορίας του ΠΑΣΟΚ, όπως το περίφημο «δείπνο των τεσσάρων» που προετοίμασε τις εξελίξεις για τη διαδοχή του Ανδρέα Παπανδρέου. Κάθε Πρωτοχρονιά στη γιορτή της, γίνονταν στο σπίτι της, μερικά από τα ωραιότερα πάρτι που η Βάσω οργάνωνε για τους φίλους της, με πολύ χορό – ναι, ήταν δεινή χορευταρού και δυνατή party giver- και με εδέσματα που η ίδια και οι αδελφές της με φροντίδα ετοίμαζαν για την περίσταση.
«Από την στιγμή που η πολιτική είναι επιλογή μου, αυτό σημαίνει ότι κάτι μου προσφέρει. Υπάρχει ένα αντιστάθμισμα ανάμεσα σε αυτά που στερούμαι κι αυτά που απολαμβάνω».
Ο δυναμισμός που εξέπεμπε ήταν το απόλυτο χαρακτηριστικό της. Πάντα περιποιημένη, με έντονο βλέμμα και ζεστό χαμόγελο, η Βάσω ήταν συνεπής σε όσα πρέσβευε, αποτελεσματική σε ότι αναλάμβανε, και με πλήρη συνείδηση ότι οι επιλογές που έκανε στη ζωή της είχαν το τίμημά τους. Θυμάμαι κάποια στιγμή που την είχα ρωτήσει τι της στέρησε η πολιτική. Η απάντησή της ήταν ευθύτατη. «Από την στιγμή που η πολιτική είναι επιλογή μου, αυτό σημαίνει ότι κάτι μου προσφέρει. Υπάρχει ένα αντιστάθμισμα ανάμεσα σε αυτά που στερούμαι κι αυτά που απολαμβάνω». Αυτή ήταν η Βάσω. Ένας ευθύς, πρακτικός αλλά δύσκολος, κατά γενική ομολογία, άνθρωπος. Μέχρι να κερδίσει την εμπιστοσύνη σου. Μετά, όλα ήταν πολύ διαφορετικά. Άμεση, ειλικρινής, δοτική, ανοιχτή στη ζωή, γενναιόδωρη με τους φίλους της, αρκεί να μην ερχόσουν σε σύγκρουση με τις αρχές και με τις απόψεις της.
«Μην κοιτάς πού έφτασε κάποιος. Από πού ξεκίνησε να κοιτάς.»
Είχα έναν φίλο, που μου έλεγε «Μην κοιτάς πού έφτασε κάποιος. Από πού ξεκίνησε να κοιτάς.» Από τα Βαλιμίτικα Αιγίου όπου γεννήθηκε η Βάσω το 1944, διέγραψε μια συναρπαστική διαδρομή, η οποία διεκόπη το 2012 μετά την ήττα του ΠΑΣΟΚ και τη διαγραφή της από την Κεντρική Επιτροπή γιατί αρνήθηκε να ψηφίσει το δεύτερο μνημόνιο. Έκτοτε, παρακολουθούσε τα τεκταινόμενα στενά, αλλά είχε πλέον βάλει «τελεία» στην ενεργό πολιτική δράση. Μοναχική τα τελευταία χρόνια, στοχαστική για όσα συνέβαιναν, δεν διεκδίκησε τίποτα. Ούτε καν την υστεροφημία της. Άλλωστε, σε ανύποπτη στιγμή μου είχε πει ότι καθόλου δεν την ενδιαφέρει οποιαδήποτε μετά θάνατον αναγνώριση. Μόνο τα έργα όσο βρίσκεται στη ζωή. Ώσπου ξεκίνησε η περιπέτεια της υγείας της.
«Κατακτώντας τη φήμη»
Είχα την χαρά το 2000 να με εμπιστευτεί και να μου παραχωρήσει μια συνέντευξη για το βιβλίο μου «Κατακτώντας τη φήμη». Ήταν μια κουβέντα προσωπική, στο πλαίσιο του βιβλίου, που στόχος του ήταν η απεικόνιση της εποχής μέσα από μια συλλογή «γραπτές φωτογραφίες», που συνθέτει τις αξίες, τις σκέψεις, το όραμα, τις επιτυχίες αλλά και τις δυσκολίες ανθρώπων, που η δράση τους προκαλούσε τότε κάθετη άνοδο του «δείκτη ενδιαφέροντος» σε μια συζήτηση. Πρόσωπα που δεν τα καθιστά η επικαιρότητα ενδιαφέροντα, αλλά η αφοσίωση σε αυτό που κάνουν, η φήμη που τα περιβάλλει, η ικανότητα που τα διακρίνει.
Τώρα που η καρδιά της Βάσως έπαψε να χτυπά, διάλεξα κάποια αποσπάσματα, που δίνουν το στίγμα μιας από τις Πιο Ισχυρές Γυναίκες της Πολιτικής, που σπάνια πλέον συναντάμε, ιδίως αν σκεφτούμε από πού και ποια εποχή ξεκίνησε, πού έφτασε, τι έχασε, τι κέρδισε, αλλά και τι ογκόλιθος αναφοράς – για την εποχή που μεσουράνησε – αποτελεί για εκείνες τις γυναίκες που τολμούν, ρισκάρουν, έχουν όνειρα, βάζουν στόχους, τους κάνουν πράξη. Και, κυρίως, δεν μετανιώνουν για όσα δεν έκαναν, ούτε για τις αποφάσεις που πήραν.
Το 2000, η Βάσω Παπανδρέου ήταν Υπουργός Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης. Είχαν προηγηθεί κορυφαίες θέσεις ευθύνης και ακολούθησαν άλλες τόσες. Ήταν η πρώτη γυναίκα Επίτροπος από την Ελλάδα στην Ευρωπαϊκή Ένωση (τότε ΕΟΚ), στενή συνεργάτης του Ζακ Ντελόρ και εκείνη που συνέβαλε στην ευρωπαϊκή κατοχύρωση των δικαιωμάτων των γυναικών. Πρώτη σε σταυρούς, σε τρεις διαδοχικές αναμετρήσεις – από το 1993 έως το 2000 – στη μεγαλύτερη εκλογική περιφέρεια της Ελλάδας, την ενιαία τότε Β’ Αθηνών. Και η πρώτη γυναίκα, για την οποία γράφτηκε ότι θα μπορούσε να γίνει πρωθυπουργός.
Έχεις περάσει από κορυφαίες θέσεις ευθύνης. Τι αίσθημα σου δημιουργεί τόση εξουσία στα χέρια σου;
Δεν θα μπορούσα να χρησιμοποιήσω την εξουσία για επί μέρους θέματα ή σε προσωπικό επίπεδο. Μου δίνει όμως την αίσθηση ότι μπορώ να κάνω πράγματα. Να πάρω ορισμένες αποφάσεις μέσα στο συλλογικό πλαίσιο που λειτουργεί η κυβέρνηση και να προωθήσω πράγματα που πιστεύω – κι αυτό μου δίνει ένα αίσθημα ικανοποίησης. Βλέπεις πράγματα να γίνονται, να φέρνουν αποτελέσματα.
Είναι δύσκολη η πολιτική για μια γυναίκα;
Σίγουρα, η πολιτική για μια γυναίκα είναι πιο δύσκολη από όσο για έναν άντρα. Η γυναίκα ξεκινά με την προκατάληψη ότι δεν είναι ικανή να κάνει πράγματα και πρέπει να αποδείξει ότι είναι. Ο άντρας ξεκινά με δεδομένο ότι μπορεί να τα κάνει όλα. Θα πάρει κάποιο διάστημα για να γίνει η γυναίκα αποδεκτή. Από κει κι ύστερα, τα πράγματα είναι πιο εύκολα. Αλλά μια γυναίκα πολιτικός έχει να συνδυάσει και την καριέρα της και την προσωπική της ζωή. Κι όταν έχει οικογένεια και παιδιά, τα πράγματα είναι πιο δύσκολα. Εγώ, βέβαια, δεν ανήκω σε αυτή την κατηγορία…
«Πολλές φορές που αναρωτιέμαι τι θα’ κανα αν ξεκινούσα από την αρχή, σκέφτομαι ότι και πάλι τα ίδια θα’ κανα.»
Δεν ανήκεις από επιλογή ή γιατί απλά έτσι έτυχε;
Δεν είχα προαποφασίσει να παντρευτώ ή να μην παντρευτώ. Πάντα έλεγα ότι αν είναι να τύχει θα τύχει. Μια σειρά επί μέρους αποφάσεων που πήρα όμως στη ζωή μου είχαν ως αποτέλεσμα να μην έχω ως προτεραιότητα την προσωπική μου ζωή.
Μετάνιωσες που ήρθαν έτσι τα πράγματα;
Είναι ένα ερώτημα που το βάζω κι εγώ συχνά στον εαυτό μου. Δεν μπορώ να πω ότι έχω την απάντηση. Πολλές φορές που αναρτιέμαι τι θα’ κανα αν ξεκινούσα από την αρχή, σκέφτομαι ότι και πάλι τα ίδια θα’ κανα.
Η εικόνα σου είναι μιας αυστηρής παρουσίας, μιας σιδηράς κυρίας. Αυτό, σε συνάρτηση με τις θέσεις εξουσίας που κατά καιρούς αναλαμβάνεις, δεν κομπλάρει έναν άντρα που θα’ θελε να σε πλησιάσει;
Αυτή είναι μια ακόμη διαφορά ανάμεσα στον άντρα και τη γυναίκα. Η εξουσία πάντα ελκύει. Ένας άντρας που έχει εξουσία έχει έναν παραπάνω λόγο για να ελκύσει τις γυναίκες. Στις γυναίκες ισχύει το αντίθετο. Η εξουσία, το αξίωμα για μια γυναίκα, αποτρέπει τους άντρες, ακριβώς γιατί η πλειοψηφία τους δεν θα ήθελε μια γυναίκα ανώτερη κοινωνικά ή επαγγελματικά.
Έχεις νιώσει, δηλαδή, ότι η εικόνα σου λειτουργεί αποτρεπτικά;
Νομίζω ναι. Κι από τον τρόπο που με αντιμετωπίζουν αλλά και από αυτά που λένε σε γνωστούς μου. Υπάρχει μια αμηχανία στο να με πλησιάσει κάποιος.
Άρα στερείσαι απλά πράγματα, ακόμη και το να σε φλερτάρει κάποιος…
Κάθε επιλογή που κάνεις έχει το τίμημά της. Και η επιλογή μου να είμαι στην πολιτική σημαίνει ότι κάποια πράγματα δεν μπορώ να τα κάνω ή τα κάνω σε πολύ μικρότερη ποσότητα απ’ ότι άλλοι άνθρωποι. Από την στιγμή λοιπόν που είναι επιλογή μου, αυτό σημαίνει ότι κάτι μου προσφέρει. Άρα υπάρχει ένα αντιστάθμισμα ανάμεσα σ’ αυτά που στερούμαι κι αυτά που απολαμβάνω.
Έχεις νιώσει έντονο ανταγωνισμό από τους συναδέλφους σου;
Στην πολιτική ο ανταγωνισμός είναι πάρα πολύ έντονος και μέσα στο ίδιο σου το κόμμα.
«Στην πολιτική δεν είναι απαραίτητη η ειδικότητα. Είναι απαραίτητο όμως να έχεις κάποιες γνώσεις, κοινό νου, ικανότητες και θέληση να κάνεις πράγματα.»
Υπάρχουν άνθρωποι που σε έχουν βλάψει;
Υπάρχουν άνθρωποι που μου έχουν επιτεθεί, που μου έχουν κάνει κριτική – κι όχι καλοπροαίρετα, επειδή διαφωνούν με τις απόψεις μου ή με αυτά που κάνω, αλλά με τη σκοπιμότητα να με θίξουν πολιτικά. Αυτό όμως είναι σύνηθες, απλά στις γυναίκες δεν ξεχνούν την γυναικεία μας υπόσταση. Θα κάνουν κριτική για το ντύσιμο μιας γυναίκας, για τα μαλλιά της ή γιατί δεν είναι ωραία. Στην πολιτική, όμως, παθαίνεις μια ανοσία από αυτά που βλέπεις κι ακούς κάθε μέρα. Πρέπει απλά να έχεις την ικανότητα να διακρίνεις τι είναι σοβαρό και τι δεν είναι.
Η πολιτική είναι ένα διαρκές crisis management. Σκέφτηκες ποτέ να τα εγκαταλείψεις;
Πολλές φορές, όχι μια. Φτάνω πλέον σε ένα σημείο που λέω «θα σηκωθώ να φύγω». Όμως ξέρω μέσα μου ότι δεν πρόκειται ποτέ να τα εγκαταλείψω, όπως κι όλοι όσοι ασχολούνται με την πολιτική. Δεν ξέρω τι μικρόβιο είναι αυτό, αλλά για να είμαι στην πολιτική, σίγουρα κάτι παίρνω.
Πες μου ένα υπουργείο στο οποίο θα ήθελες να θητεύσεις στο μέλλον.
Κάθε υπουργείο έχει το ενδιαφέρον του, ανεξάρτητα από την ειδικότητα που έχεις ή δεν έχεις. Άλλωστε στην πολιτική δεν είναι απαραίτητη η ειδικότητα. Είναι απαραίτητο όμως να έχεις κάποιες γνώσεις, κοινό νου, ικανότητες και θέληση να κάνεις πράγματα. Όταν έγινα Επίτροπος, κι ενώ μέχρι τότε στην κυβέρνηση συμμετείχα σε οικονομικά υπουργεία – και οι σπουδές μου είναι οικονομικές – ήμουν υπεύθυνη στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τις Κοινωνικές Σχέσεις, την Απασχόληση, θέματα Υγείας και Παιδείας και νομίζω τα πήγα πολύ καλά. Θυμάμαι που κάποιος μου είχε πει τότε κάτι που ισχύει γενικότερα παντού: Δεν είναι η καρέκλα που φτιάχνει τον άνθρωπο, είναι ο άνθρωπος που φτιάχνει την καρέκλα.
Μπορείς, με το χέρι στην καρδιά, να μου πεις ποιο είναι το μεγαλύτερό σου ελάττωμα;
Ίσως είμαι περισσότερο απότομη από όσο πρέπει. Στην πολιτική δεν είναι προτέρημα να είσαι τόσο κάθετος ή απότομος. Δεν είναι ότι δεν ακούω. Ακούω, και πολλές φορές διαμορφώνω και γνώμη. Ίσως αυτός είναι κι ο λόγος που έχω την εικόνα της αυστηρής, της σιδηράς κυρίας. Δεν είμαι τόσο κοινωνικό άτομο όσο πρέπει να είναι κανείς στην πολιτική.
«Είμαι άνθρωπος δίκαιος, υποστηρίζω τις απόψεις μου, κάνω αυτό που νομίζω ότι είναι σωστό, δεν προσποιούμαι, είμαι ο εαυτός μου.»
Αυτό σε χαρακτηρίζει και στις προσωπικές σου σχέσεις;
Δεν είμαι πολύ καλή στις δημόσιες σχέσεις, κάνω αυτό που θέλω και νομίζω ότι είναι σωστό, χωρίς να επηρεάζομαι από τη γνώμη που μπορεί αυτό να δημιουργήσει.
Και ποιο είναι το μεγαλύτερό σου προτέρημα;
Τα προτερήματα ή τα ελαττώματα τα κρίνουν οι άλλοι. Προσωπικά, νομίζω ότι δεν έχω αλλάξει πολύ όλα αυτά τα χρόνια. Είμαι άνθρωπος δίκαιος, υποστηρίζω τις απόψεις μου, κάνω αυτό που νομίζω ότι είναι σωστό, δεν προσποιούμαι, είμαι ο εαυτός μου.
Είσαι αισιόδοξη;
Ιδιαίτερα, όχι.
Ποιοι άνθρωποι σε επηρέασαν καθοριστικά στη ζωή σου;
Δεν μπορώ να πω ότι ορισμένοι άνθρωποι με επηρέασαν καθοριστικά στη ζωή μου. Ότι κάποιοι άνθρωποι με βοήθησαν για να φτάσω εδώ που είμαι… ναι, υπάρχουν. Τη μεγαλύτερη βοήθεια, όμως, την είχα από τη μητέρα μου.
Της είχες μεγάλη αδυναμία; Περισσότερη απ’ ό, τι στον τον πατέρα σας;
Ήμουν πολύ νέα όταν πέθανε ο πατέρας μου. Η μητέρα μου ήταν ένας αισιόδοξος άνθρωπος, αγαπούσε πολύ τα παιδιά της, μας προσέφερε πολλά, δεν ήταν ο εαυτός την που την καθόριζε, ήταν ειλικρινής, βοηθούσε τους άλλους να ξεπερνούν τις δυσκολίες. Την αγαπούσα πάρα πολύ.
«Μου αρέσει η δράση. Θέλω να βλέπω πράγματα να γίνονται, να βλέπω το αποτέλεσμα και να θέτω νέους στόχους.»
Εκείνη σου είχε αδυναμία;
Νομίζω ναι, μου είχε αδυναμία αν και ζούσε πολύ περισσότερο με τις αδελφές μου. Ίσως επειδή ήμουν η μικρότερη και δεν ήμουν παντρεμένη, ίσως επειδή ένιωθε περήφανη για όσα έχω κάνει.
Τελικά, αν δεν ήσουν πολιτικός, τι θα ήθελες να είσαι;
Μικρή, όταν αναρωτιόμουν τι θέλω να γίνω όταν θα μεγαλώσω, έλεγα «πολιτικός», γιατί ήθελα κι εγώ να αλλάξω τον κόσμο, όπως όλοι οι νέοι. Επειδή όμως το’ βλεπα δύσκολο – η οικογένειά μου δεν είχε καμία σχέση με την πολιτική ούτε υπήρχε άλλη δυνατότητα – το άλλο που με ενδιέφερε ήταν να γίνω καθηγήτρια πανεπιστημίου, γιατί πίστευα ότι μέσω της παιδείας μπορείς πάλι να αλλάξεις κάποια πράγματα.
Πράγμα που το’ κανες κι αυτό.
Ναι, κάποια στιγμή ήμουν και στα δύο. Και τελικά αποφάσισα ν’ αφήσω το πανεπιστήμιο και να παραμείνω στην πολιτική, γιατί η πολιτική σου δίνει τη δυνατότητα να βλέπεις το αποτέλεσμα. Στην παιδεία ρίχνεις τους σπόρους, αργεί όμως να φανεί το αποτέλεσμα. Και είμαι άνθρωπος της δράσης, θέλω να βλέπω πράγματα να γίνονται, να βλέπω το αποτέλεσμα και να θέτω νέους στόχους.
