Είναι καιρός να εγκαταλείψουμε την εμμονή του καπιταλισμού με την ανάπτυξη

Του David Meyer

Η ύφεση διαφαίνεται σε όλη τη Δύση, καθώς οι κεντρικές τράπεζες συνεχίζουν να αυξάνουν τα επιτόκια για να καταπολεμήσουν τον πληθωρισμό. Φέτος, μια βραχύβια βρετανική κυβέρνηση βύθισε την οικονομία του Ηνωμένου Βασιλείου σε μια απέλπιδα προσπάθεια να ενισχύσει την ανάπτυξη. Και η κλιματική κρίση -που τροφοδοτείται από τις επιπτώσεις της οικονομικής δραστηριότητας- έκανε την παρουσία της αναμφισβήτητα ορατή σε όλο τον κόσμο. Εν τω μεταξύ, η αυξανόμενη ανισότητα συνεχίζει να καταδεικνύει πώς τα χρόνια οικονομικής ανάπτυξης δεν έχουν προσφέρει υψηλότερους μισθούς ή καλύτερο βιοτικό επίπεδο για πολλούς ανθρώπους.

Δεν είναι λοιπόν περίεργο που η συζήτηση γύρω από την «αποανάπτυξη» -την εγκατάλειψη της οικονομικής ανάπτυξης ως στόχου της κοινωνίας- φουντώνει αυτές τις μέρες.

Στην Ιαπωνία, ο μαρξιστής ακαδημαϊκός και υπέρμαχος της αποανάπτυξης Kohei Saito έγινε απροσδόκητα συγγραφέας best seller με μια περιβαλλοντικά προσανατολισμένη έκκληση για να τεθούν όρια στη μαζική παραγωγή και κατανάλωση: Με πάνω από μισό εκατομμύριο αντίτυπα να έχουν πωληθεί στο γενικά συντηρητικό έθνος, το Capital in the Anthropocene θα γίνει διαθέσιμο στα αγγλικά το επόμενο έτος. Φέτος κυκλοφόρησε επίσης το Limits and Beyond, μια επικαιροποίηση μετά από 50 χρόνια της σημαντικής και εξαιρετικά αμφιλεγόμενης έκθεσης The Limits to Growth, στην οποία οι επιστήμονες του ΜΙΤ προέβλεπαν την κοινωνική κατάρρευση αν δεν ανακοπούν οι αυξητικές τάσεις στον πληθυσμό και την εξάντληση των πόρων.

«Φαίνεται ότι η ανθρωπότητα ευημερεί και αυτοκτονεί ταυτόχρονα», σημειώνει ο συγγραφέας Ugo Bardi στο νεότερο βιβλίο, το οποίο υποστηρίζει ότι η βασική θέση του πρωτότυπου έχει δικαιωθεί σε μεγάλο βαθμό.

Ενώ οι αντίπαλοι του μότο «η ανάπτυξη είναι καλή» συναντούν ανανεωμένο ενδιαφέρον για τις ιδέες τους, παραμένουν στο περιθώριο της επικρατούσας οικονομικής επιστήμης. Αλλά ακόμη και μεταξύ των επικριτών τους, υπάρχει ενθουσιασμός για την επανεκτίμηση του τρόπου με τον οποίο προσεγγίζουμε την ανάπτυξη και της σημασίας που αποδίδουμε στο πανίσχυρο μέτρο που τη μετράει – το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν ή ΑΕΠ. (Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Simon Kuznets, ο Αμερικανός οικονομολόγος του οποίου το έργο οδήγησε στη δημιουργία του ΑΕΠ, τάχθηκε κατά της χρήσης του ως εργαλείου χάραξης πολιτικής).

Πράγματι, υπάρχει πλέον μια παγκόσμια ώθηση για την εισαγωγή τυποποιημένων εθνικών metrics για πράγματα όπως η ευημερία και η περιβαλλοντική υποβάθμιση, ώστε να δοθούν στους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων πρόσθετα εργαλεία. Όπως το έθεσε η Diane Coyle, καθηγήτρια δημόσιας πολιτικής στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, «πρέπει να υπολογίζουμε το φυσικό κεφάλαιο και το ανθρώπινο κεφάλαιο ως θεμελιώδεις συντελεστές προς την οικονομική πρόοδο».

Το κόστος της οικονομικής ανάπτυξης

Ο Tim Jackson, οικολογικός οικονομολόγος και πρώην κυβερνητικός σύμβουλος στο Ηνωμένο Βασίλειο, είναι μία από τις κορυφαίες φωνές που ζητούν να μπει τέλος στη μανία της ανάπτυξης∙ το βιβλίο του Prosperity Without Growth ήταν ένα από τα βιβλία της χρονιάς για τους Financial Times το 2009, και ο ίδιος είναι μέλος της Λέσχης της Ρώμης, της ελβετικής δεξαμενής σκέψης που ανέθεσε το έργο The Limits to Growth το 1972. Ο Jackson υποστηρίζει ότι τα “Trussonomics” -το δόγμα υπέρ της μείωσης των φόρων για την ενίσχυση της ανάπτυξης που χαρακτήρισε τη σύντομη και καταστροφική πρωθυπουργία της Liz Truss στο Ηνωμένο Βασίλειο φέτος- ήταν το «τελικό παιχνίδι» μιας εμμονής που οδήγησε σε πολλές κακές αποφάσεις.

«Απορυθμίσαμε τα χρηματοπιστωτικά συστήματα∙ υπερμοχλεύσαμε τις εταιρείες∙ παραδώσαμε οικονομική αστάθεια∙ δημιουργήσαμε τεράστια ανισότητα λόγω της διαφοράς μεταξύ των αποδόσεων στους μετόχους και των μισθών στους εργαζομένους∙ και αποτύχαμε εντελώς να επενδύσουμε στην προστασία του περιβάλλοντος», δήλωσε ο Jackson στο Fortune. «Και όλα αυτά επειδή όλοι μας έχουμε τα μάτια μας στραμμένα στο λαμπερό βραβείο της οικονομικής ανάπτυξης».

Ο Jackson υποστηρίζει ότι πρέπει να διαχωρίσουμε την αντίληψή μας για την ευημερία από το «απλό ζήτημα» της επέκτασης της οικονομικής παραγωγής. «Από φιλοσοφική άποψη, είναι πολύ εύκολο να το κάνουμε αυτό, και εν μέρει είναι πολύ εύκολο να το κάνουμε επειδή το ΑΕΠ, με το οποίο μετράμε την οικονομική ανάπτυξη, δεν είναι πραγματικά ένα πολύ καλό μέτρο, ακόμη και της οικονομίας, πόσο μάλλον ενός ευρύτερου μέτρου της ευημερίας», είπε. «Αυτό είναι ένα αρκετά καθιερωμένο επιχείρημα που χρονολογείται τουλάχιστον από το 1968, όταν ο Robert Kennedy άσκησε κριτική στο ΑΕΠ και είπε ότι ‘μετράει τα πάντα εκτός από αυτό που κάνει τη ζωή να αξίζει τον κόπο’».

Αν και ευθυγραμμίζεται με πολλές από τις αρχές του κινήματος, ο Jackson είναι επιφυλακτικός με τον όρο «αποανάπτυξη» -όπως και πολλοί άλλοι, λόγω της αρνητικής διατύπωσής του και του αμφισβητούμενου ορισμού του. Είναι επιφυλακτικός ως προς το κατά πόσο οι άνθρωποι βλέπουν την αποανάπτυξη ως «μια στρατηγική απόφαση να πάμε και να μειώσουμε την οικονομική παραγωγή… Είναι μάλλον μια απόφαση να πούμε: ‘Επικεντρωθείτε στην οικονομική δραστηριότητα που δημιουργεί ευημερία στην κοινωνία, όπου κι αν βρίσκεται αυτή’», είπε.

Υπάρχει ένας καλός λόγος για την αμυντική στάση του Jackson∙ πολλοί οικονομολόγοι, συμπεριλαμβανομένης της Coyle, αντιμετωπίζουν με καυστικό τρόπο την ιδέα της αντιμετώπισης της οικονομικής ανάπτυξης ως ανεπιθύμητης ή προαιρετικής.

«Αν δεν έχεις ανάπτυξη, δεν έχεις καινοτομία», τονίζει η Coyle. Δεν θέλουμε να υπονομεύσουμε τη δυνατότητα μελλοντικής ευημερίας. Πρέπει να δώσουμε προσοχή στο τι συμβαίνει με το περιβάλλον, αλλά αυτό μου λέει ότι πρέπει να μετράμε την ανάπτυξη με βιώσιμο τρόπο, οπότε αλλάζουμε αυτό που μετράμε, αλλά σίγουρα δεν πετάμε την ιδέα ότι η οικονομία πρέπει να αναπτύσσεται».

Ο Jackson αντιτείνει ότι μια οικονομία χωρίς ανάπτυξη «θα έπρεπε να έχει όλα τα είδη καινοτομίας». Υποστηρίζει ότι υπάρχει «καλή καινοτομία» -όπως οι τεχνολογίες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και τα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης- και «κακή καινοτομία», με παραδείγματα τα αγαθά που είναι περιβαλλοντικά επιβλαβή για την παραγωγή τους και που δεν διαρκούν αφού τα αγοράσουν οι καταναλωτές. «Τα πράγματα που μπορούν να συμβάλουν στην ποιότητα της ζωής μας δεν αποκλείονται σε καμία περίπτωση από την αποανάπτυξη», είπε.

Μια άλλη αμφιλεγόμενη πτυχή της αποανάπτυξης είναι το ερώτημα του κατά πόσο θα μειώσει ή θα ενισχύσει την ανισότητα. Η Coyle υποστηρίζει ότι οι υποστηρικτές της αποανάπτυξης είναι «ανειλικρινείς» επειδή ουσιαστικά ζητούν ύφεση που θα κάνει τους ανθρώπους -ιδιαίτερα τους φτωχότερους της κοινωνίας- να γίνουν χειρότερα. «Αν δεν έχεις μια αναπτυσσόμενη οικονομία, δεν είναι δυνατόν να αναδιανείμεις την όποια αύξηση του εισοδήματος στους ανθρώπους που δεν την έχουν δει μέχρι στιγμής», σημειώνει. Και προσθέτει: «η πολιτική της αναδιανομής δεν κερδίζει τις εκλογές».

Ο Jackson λέει ότι η αποανάπτυξη θα πρέπει να συμβαδίζει με μέτρα για την αντιμετώπιση της ανισότητας. Είναι ευκολότερο να παρακάμψει κανείς το ζήτημα όταν η οικονομία αναπτύσσεται και τόσο οι πλούσιοι όσο και οι φτωχοί γίνονται πλουσιότεροι, λέει, αλλά όχι σε περιόδους σκόπιμης ή ακούσιας οικονομικής συρρίκνωσης. «Δεν μπορείτε να επιτύχετε ευημερία σε μια κοινωνία στην οποία έχετε χαμηλά επίπεδα οικονομικής ανάπτυξης ή ίσως και μηδενικά επίπεδα οικονομικής ανάπτυξης, αν δεν δώσετε προσοχή στην κατανομή του εισοδήματος».

Ο Jackson παραδέχεται ότι η προτεινόμενη από αυτόν «σταθερή, βιώσιμη οικονομία που προσφέρει ευημερία στους ανθρώπους» πιθανόν να μην μοιάζει «πολύ με τον καπιταλισμό όπως τον ξέρουμε», αν και προσθέτει ότι «δεν είναι ούτε εντελώς αυτό που έχουμε μάθει ως σοσιαλισμό ή κομμουνισμό».

Καλύτερα metrics από το ΑΕΠ

Όποια οικονομική πολιτική κι αν επιλέξουν να ακολουθήσουν οι κυβερνήσεις τα επόμενα χρόνια, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να έχουν πιο ποικιλόμορφες και ουσιαστικές πληροφορίες στις οποίες θα βασιστούν. Τα Ηνωμένα Έθνη θα κυκλοφορήσουν το 2025 το πρώτο νέο «σύστημα εθνικών λογαριασμών» στον κόσμο από την εποχή πριν από τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008-09, στο οποίο το ΑΕΠ θα συνοδεύεται για πρώτη φορά από τυποποιημένα metrics για την ευημερία και την περιβαλλοντική βιωσιμότητα. Ορισμένες χώρες έχουν ήδη αρχίσει να παράγουν τέτοιες μετρήσεις – για παράδειγμα, το Γραφείο Εθνικών Στατιστικών του Ηνωμένου Βασιλείου δημοσιεύει «περιβαλλοντικούς λογαριασμούς» μαζί με τα στοιχεία του ΑΕΠ – αλλά η ώθηση του ΟΗΕ είναι μια προσπάθεια να βρεθούν όλοι προς την ίδια κατεύθυνση.

«Το ΑΕΠ θα εξακολουθήσει να υπάρχει – είναι απαραίτητο για τη μακροοικονομική πολιτική, οπότε είναι χρήσιμο, και δεν πετάς τέτοιου είδους πληροφορίες – αλλά νομίζω ότι οι κυβερνήσεις όλο και περισσότερο δεν θα το χρησιμοποιούν ως το μοναδικό μέτρο της επιτυχίας τους», καταλήγει η Coyle.

Ο Jackson είναι συγκρατημένα αισιόδοξος για τη διαδικασία του ΟΗΕ: «Είναι ένα μέρος όπου έχουμε την ευκαιρία να επαναπροσδιορίσουμε την κατεύθυνση της πορείας μας», αλλά λέει ότι πρέπει να οδηγήσει σε κάτι περισσότερο από απλώς νέα metrics. «Πρέπει να εμπλακεί πολιτικά στη διαδικασία αντικατάστασης της υπεροχής του ΑΕΠ στην πολιτική λήψη αποφάσεων», είπε.

«Ποτέ δεν πρόκειται να πάρετε ένα ενιαίο νούμερο που να αποτυπώνει τι συμβαίνει στη νομισματική δραστηριότητα, στην οικονομία της αγοράς, στη δραστηριότητα των νοικοκυριών, στο φυσικό περιβάλλον, στη διανομή – ποτέ δεν θα τα καταφέρετε όλα αυτά σε ένα ενιαίο metric», σημειώνει η Coyle. «Θα πρέπει να βάλουμε το μυαλό μας να κοιτάξει πολλά διαφορετικά πράγματα που μας ενδιαφέρουν».