Πώς θα αναγνωρίσετε τις πιο συχνές επενδυτικές απάτες
Σε παγκόσμιο επίπεδο, το «κόστος του σίγουρου κέρδους» έχει πλέον πολύ συγκεκριμένο νούμερο. Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση του FBI για το 2024, οι συνολικές αναφερόμενες απώλειες από διαδικτυακά εγκλήματα και απάτες έφτασαν τα 16,6 δισ. δολάρια, με την επενδυτική απάτη –κυρίως σε κρυπτονομίσματα– να ξεπερνά τα 6,5 δισ. δολάρια μέσα σε έναν μόλις χρόνο. Το 2023, μόνο η κατηγορία «επενδυτικές απάτες» ανήλθε στο αστρονομικό ποσό των 4,57 δισ. δολαρίων, αυξημένες κατά 38% σε σχέση με το 2022, ενώ η υποκατηγορία που σχετίζεται με κρυπτονομίσματα είχε άνοδο 53%, στα 3,96 δισ. δολάρια.
Αν προστεθούν και τα εξειδικευμένα «pig-butchering scams» –εκείνα τα υβρίδια επενδυτικής και συναισθηματικής εξαπάτησης– οι εκτιμήσεις κάνουν λόγο για ζημιές άνω των 4,4 δισ. δολαρίων μόνο για το 2023 και αθροιστικά πάνω από 75 δισ. δολάρια την περίοδο 2020–2024. Στην Ευρώπη, περιστατικά όπως η ισπανική «Operación Bonanza», που αποκάλυψε σχήμα πυραμίδας σε crypto με πάνω από 500 εκατ. δολάρια ζημιές και 50.000 θύματα ανά τον κόσμο, απλώς επιβεβαιώνουν ότι το πρόβλημα δεν είναι θεωρητικό.
Πίσω από αυτά τα νούμερα κρύβονται πραγματικοί άνθρωποι: από συνταξιούχους που κυνηγούν ένα συμπλήρωμα στη σύνταξή τους, έως νέους επενδυτές που μπαίνουν στην αγορά με αφετηρία ένα βίντεο στο TikTok. Το μοτίβο, όμως, στην πλευρά των απατεώνων είναι σχεδόν πάντα ίδιο.
1. Ψεύτικες πλατφόρμες forex και crypto
Το πρώτο και πιο διαδεδομένο σενάριο είναι οι πλατφόρμες–φάντασμα σε forex, CFDs και κρυπτονομίσματα. Δεν πρόκειται για «επενδύσεις με υψηλό ρίσκο», αλλά για εικονική πραγματικότητα. Ευρωπαϊκές εποπτικές αρχές καταγράφουν δεκάδες τέτοιες ιστορίες με δήθεν «εποπτευόμενες» πλατφόρμες που λειτουργούν αποκλειστικά για να αποσπάσουν καταθέσεις ιδιωτών επενδυτών και στη συνέχεια να εξαφανιστούν.
Η είσοδος του θύματος στο σενάριο ξεκινά συνήθως από social media: μια διαφήμιση με υποσχέσεις για «παθητικό εισόδημα», «AI trading bots» ή «εγγυημένη στρατηγική». Αρκετές φορές χρησιμοποιούνται παράνομα λογότυπα εποπτικών αρχών –μέχρι και της ESMA– για να ενισχυθεί η αίσθηση θεσμικής κάλυψης.
Μετά την εγγραφή, ο επενδυτής καταθέτει ένα πρώτο μικρό ποσό. Στην οθόνη τα «κέρδη» αρχίζουν να γράφονται γρήγορα. Μερικές πετυχημένες, δήθεν, συναλλαγές λειτουργούν σαν δόλωμα για μεγαλύτερα ποσά. Η πλατφόρμα εμφανίζει εντυπωσιακά γραφήματα, ιστορικό συναλλαγών, ακόμη και «αναλυτές» που επικοινωνούν μέσω chat και προτείνουν κινήσεις. Στην πραγματικότητα, τίποτα από αυτά δεν περνά ποτέ από την πραγματική χρηματιστηριακή αγορά ή κάποιον ανεξάρτητο θεματοφύλακα.
Η κρίσιμη στιγμή έρχεται όταν ο επενδυτής αποφασίζει να κάνει ανάληψη. Τότε, ξαφνικά, ανακαλύπτει ότι πρέπει να πληρώσει κάποια «φορολογικά χρέη», «τέλη συμμόρφωσης» ή «έξοδα ανάληψης» που πρέπει να τακτοποιηθούν εκ των προτέρων για να «απελευθερωθούν τα κέρδη». Όποιος τα πληρώσει, χάνει και τα επιπλέον χρήματα. Όποιος αρνηθεί, βλέπει τον επενδυτικό του σύμβουλο να παύει να απαντά ή απλώς την πλατφόρμα να εξαφανίζεται.
Η πιο εξελιγμένη εκδοχή είναι τα pig-butchering scams. Στην αρχή δεν υπάρχει καν αναφορά σε επένδυση. Υπάρχει μια γνωριμία σε app, ένα «τυχαίο» μήνυμα στο WhatsApp, μια διαδικτυακή σχέση που χτίζεται σταδιακά. Μόνο όταν δημιουργηθεί συναισθηματικό δέσιμο, ο/η «σύντροφος» αποκαλύπτει ότι «κάνει trading σε crypto» και «βοηθά μόνο λίγους ανθρώπους». Η μεταφορά γίνεται σε πλατφόρμα–μαϊμού, τα ποσά αυξάνονται, τα κέρδη φαίνονται θεαματικά, μέχρι που μια μέρα η πρόσβαση στην εφαρμογή μπλοκάρει.
Εδώ δεν εξαπατάται μόνο η λογική. Εξαπατάται και το συναίσθημα. Ο άνθρωπος δεν χάνει απλώς χρήματα. Χάνει και μια σχέση που πίστεψε ότι είναι αληθινή. Σε αυτό το σημείο, η ζημιά δεν είναι μόνο οικονομική.
2. Pump & dump 2.0
Η δεύτερη μεγάλη κατηγορία είναι τα σύγχρονα pump and dump σχήματα. Η λογική είναι γνωστή από τα penny stocks των 90s, αλλά σήμερα εφαρμόζεται σε memecoins, μικρές μετοχές και tokens που ζουν και πεθαίνουν μέσα σε γκρουπάκια του Telegram, του Discord και του X. Διεθνείς μελέτες σε δεδομένα συναλλαγών δείχνουν επαναλαμβανόμενα μοτίβα απότομων ανόδων και πτώσεων σε assets με ελάχιστη ρευστότητα, που συμπίπτουν με καταιγισμό μηνυμάτων σε κλειστές ομάδες.
Το σενάριο έχει τρεις φάσεις.
- Πρώτα, αυτοί που στήνουν το σχέδιο αγοράζουν μαζικά ένα περιουσιακό στοιχείο σε χαμηλή τιμή.
- Στη συνέχεια ξεκινά η προπαγάνδα. «VIP signals», «κρυφές ευκαιρίες πριν μπουν οι θεσμικοί επενδυτές», «το επόμενο 100x». Συντονισμένοι λογαριασμοί στα social παίζουν την ίδια ιστορία, συχνά συνοδευόμενη από δήθεν τεχνική ανάλυση.
- Τέλος, όταν ο όγκος από ιδιώτες επενδυτές αυξηθεί αρκετά και η τιμή ανέβει σε επίπεδα επιστημονικής φαντασίας, οι insiders πουλάνε. Η τιμή καταρρέει, ο όγκος εξαφανίζεται και όσοι μπήκαν τελευταίοι μένουν με τον… «μουτζούρη».
Η ψυχολογία είναι συγκεκριμένη. Από τη μία πλευρά ο φόβος ότι «όλοι οι άλλοι βγάζουν λεφτά εκτός από μένα», από την άλλη η αυταπάτη ότι «εγώ θα προλάβω να βγω». Αυτό που σπάνια συνειδητοποιούν τα θύματα είναι ότι κάποιος ελέγχει τόσο το αφήγημα όσο και τον όγκο του συγκεκριμένου asset. Εκείνος ξέρει πότε θα τραβήξει την πρίζα. Οι υπόλοιποι παίζουν μουσικές καρέκλες χωρίς να βλέπουν πόσες καρέκλες υπάρχουν στο δωμάτιο.
3. Η επιπλέον ζημιά
Όταν ολοκληρωθεί η πρώτη απάτη, για πολλούς η ιστορία δεν σταματά. Ξεκινά ο δεύτερος κύκλος: τα recovery room scams. Ρυθμιστικές αρχές καταγράφουν ολοένα περισσότερες περιπτώσεις όπου θύματα επενδυτικών απατών επαναπροσεγγίζονται από εταιρείες που δηλώνουν δικηγορικά γραφεία, «ειδικούς ανάκτησης κεφαλαίων» ή ακόμη και «τμήματα διερεύνησης» διεθνών οργανισμών.
Το μοτίβο είναι ιδιαίτερα κυνικό. Η νέα «εταιρεία» εμφανίζεται πλήρως ενημερωμένη: γνωρίζει την πλατφόρμα που εξαφάνισε τα χρήματα, τα ποσά, τις ημερομηνίες, ακόμη και το περιεχόμενο e-mails. Στο θύμα αυτό μοιάζει εντυπωσιακό και δίνει την αίσθηση ότι μιλά με κάποιον όντως εξειδικευμένο και αξιόπιστο. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για ανακύκλωση της ίδιας βάσης δεδομένων των θυμάτων από δίκτυα που συχνά συνδέονται με την αρχική απάτη.
Υπόσχονται ότι «εντόπισαν τα ίχνη των κεφαλαίων», ότι «τρέχει μαζική αγωγή» ή ότι «έχει ήδη συμφωνηθεί συμβιβασμός» και απομένει μόνο η «τακτοποίηση των εξόδων» για να εκταμιευτεί το ποσό. Ζητούν προκαταβολή για νομικά έξοδα, τέλη ανάκτησης, «φορολογικές υποχρεώσεις». Σε ορισμένες περιπτώσεις ζητείται απομακρυσμένη πρόσβαση στον υπολογιστή ή στο mobile banking, με πρόσχημα την «υποβοήθηση για τη συμπλήρωση εντύπων».
Το αποτέλεσμα είναι ότι ο επενδυτής, που ήδη νιώθει παραπλανημένος, πληγωμένος και συχνά ντροπιασμένος, χάνει και δεύτερη φορά χρήματα. Είναι η στιγμή που η απάτη παύει να αφορά «άπληστους επενδυτές» και αγγίζει καθαρά ανθρώπινη ευαλωτότητα. Κανείς δεν θέλει η προσωπική του ιστορία να τελειώσει με τη φράση «με κορόιδεψαν». Οι απατεώνες το γνωρίζουν και το εργαλειοποιούν.
Ένα απάνθρωπο δίκτυο
Παρά τις διαφορές τους, οι τρεις κατηγορίες μοιράζονται κοινή αρχιτεκτονική. Λειτουργούν εκτός εποπτείας, σε εξωτικές συνήθως χώρες, με ανώνυμες πλατφόρμες και εταιρείες–τσόφλια. Χτίζουν πειστικό αφήγημα γύρω από έννοιες όπως «πληροφορία», «τεχνητή νοημοσύνη», «παθητικό εισόδημα», «οικονομική ελευθερία». Χρησιμοποιούν εργαλεία digital marketing και social engineering με επαγγελματισμό που πολλές φορές ξεπερνά αυτόν νόμιμων εταιρειών.
Στο ίδιο διάστημα, ο μέσος ιδιώτης επενδυτής βομβαρδίζεται με πληροφορίες: βίντεο από «γκουρού» στο YouTube, threads στο X, κλειστά groups στο Telegram, προσωπικά μηνύματα στο WhatsApp. Στη Βρετανία, η UK Finance υπολογίζει ότι μόνο στο πρώτο εξάμηνο του 2023 οι απώλειες από επενδυτικές απάτες έφτασαν τα 57,2 εκατ. λίρες, ποσό που αποδίδεται σε μεγάλο βαθμό σε online προσεγγίσεις μέσω social media. Τα ευρωπαϊκά εποπτικά όργανα αναφέρουν σταθερά ότι οι κίνδυνοι για ιδιώτες επενδυτές σε crypto και online σκιώδεις πλατφόρμες παραμένουν «υψηλοί ή πολύ υψηλοί».
Στο θεσμικό περιβάλλον, οι κανονισμοί υφίστανται. Υπάρχει πλήθος κανονισμών που αποτρέπει τέτοιες καταστάσεις. Στον κόσμο των scams δεν υπάρχει τίποτα από όλα αυτά. Υπάρχει μόνο μια γρήγορη φόρμα εγγραφής, ένα κουμπί «Κατάθεση» και μια υπόσχεση ότι η «οικονομική ελευθερία» βρίσκεται τρία κλικ μακριά.
Η ειρωνεία είναι ότι ο επενδυτής που «βαριέται» τη γραφειοκρατία του εποπτευόμενου συστήματος μπορεί τελικά να καταλήξει σε ένα παράλληλο σύμπαν όπου η μόνη αυστηρή διαδικασία είναι το πώς θα χάσει γρήγορα τα χρήματά του. Εκεί, οι αποδόσεις είναι πράγματι εγγυημένες – απλώς είναι εγγυημένες για την άλλη πλευρά της οθόνης.
*Ο Γιώργος Καραγεώργος είναι Head of Representative Office στην Ελλάδα, Freedom24
