Αντιστρέφοντας το brain drain

Του Απόστολου Μαγγηριάδη*

Είναι ο φορέας στον οποίο πάει ο νους μας όταν ακούμε για ραδιενέργεια – στις εγκαταστάσεις του, άλλωστε, βρίσκεται ο μοναδικός πυρηνικός αντιδραστήρας στη χώρα. Απλώνεται σε μια αχανή έκταση μέσα στον αστικό ιστό, όπου στεγάζονται πέντε ερευνητικά του ινστιτούτα και φιλοξενουνται 664 επιστήμονες, οι οποίοι εργάζονται νυχθημερόν, συνήθως αθόρυβα, με στόχο την έρευνα και την καινοτομία.

Υπάρχει ένα πέπλο μυστηρίου γύρω από τις δραστηριότητες του Ερευνητικού Κέντρου «Δημόκριτος». «Στην πραγματικότητα, αυτό που δημιουργούμε είναι ένα national lab το οποίο λειτουργεί σαν δέντρο που παράγει φρούτα. Όλοι οι υπόλοιποι είναι από κάτω και πηδάνε ψηλά για να τα βουτήξουν», εξηγεί ο πρόεδρος του κέντρου, Νίκος Κανελλόπουλος, και προσθέτει: «Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στη νανοτεχνολογία, από την εποχή του Κλίντον. Το αμερικανικό κράτος επενδύει δύο δισεκατομμύρια τον χρόνο. Δεν έχει προκύψει κάτι ακόμη, αλλά οι εταιρείες κάθονται από κάτω και περιμένουν».

Ο Νίκος Κανελλόπουλος είναι επικεφαλής του ερευνητικού κέντρου τα τελευταία δυόμισι χρόνια. Μας υποδέχεται στην αίθουσα συνεδριάσεων του Γραφείου Διοίκησης, καθισμένος σε ένα ξύλινο art nouveau τραπέζι. «Ξέρετε, τα έπιπλα αυτά ήταν δωρεά της Φρειδερίκης» επισημαίνει, συμπληρώνοντας πως, όταν ιδρύθηκε ο «Δημόκριτος», στο σχετικό βασιλικό διάταγμα αναφερόταν ως κύριος στόχος «ο επαναπατρισμός διακεκριμένων επιστημόνων του εξωτερικού». Μισό αιώνα μετά, το στοίχημα παραμένει το ίδιο. Ο τρόπος όμως είναι πια διαφορετικός.

Διαβάστε ακόμη: Ελληνική νανοτεχνολογία με παγκόσμιες προοπτικές

Από την ημέρα που ανέλαβε τα ηνία του «Δημόκριτου», ο Νίκος Κανελλόπουλος έχει θέσει ως στόχο τη δημιουργία μιας ελληνικής Σίλικον Βάλεϊ, μιας σύγχρονης τεχνόπολης, του Metropolitan Innovation Campus, όπως το αποκαλεί. «Εμείς διαθέτουμε τους ερευνητές. Θα τους πλαισιώσουν οι εκπρόσωποι των παραγωγικών φορέων και θα παρακολουθούν πώς εξελίσσονται οι ιδέες μέσα στο εργαστήριο. Το αποτέλεσμα είναι συνήθως disruptive• έχει έντονα διασπαστική αλλά και ευρηματική διάσταση. Έτσι όμως θα παραγάγουμε τη γνώση που αργότερα θα μετατραπεί σε προϊόν».

Πρόκειται για μια τακτική που ακολουθείται σε πολλές χώρες. Π.χ. στο Σκόλκοβο, στη Μόσχα, ή στη Σίλικον Αλέ, στο Βερολίνο, σκοπός είναι ο συντονισμός του ερευνητικού ιστού και η αποτελεσματική διασύνδεσή του με τους παραγωγικούς φορείς που επικεντρώνονται στους αναπτυξιακούς στόχους κάθε χώρας, προκειμένου να κατακτηθούν οι αγορές. Η πρακτική αυτή αποδίδει καρπούς πλέον σε χώρες όπως το Ισραήλ, που δαπανά το 4,8% του ΑΕΠ στην έρευνα και προσελκύει δυόμισι φορές υψηλότερα κεφάλαια επιχειρηματικού κινδύνου (venture capitals) από τις ΗΠΑ και 30 φορές υψηλότερα από την Ευρώπη. «Είναι άμεση ανάγκη η έρευνα να μετατραπεί σε προϊόν», υποστηρίζει εμφατικά ο Νίκος Κανελλόπουλος, «και μάλιστα προϊόν διεθνώς ανταγωνιστικό, που θα καταφέρει να διεισδύσει στην παγκόσμια αγορά και να επιστρέψει το μεγαλύτερο δυνατό όφελος στην εθνική οικονομία». Πώς όμως θα καταφέρει η Ελλάδα να στήσει ανάλογες δομές, όταν είναι ουραγός της Ευρώπης στις ερευνητικές δαπάνες, διαθέτοντας μόλις το 0,56% του ΑΕΠ;

Με το 35% των δημοσιεύσεων στη χώρα να πραγματοποιούνται κάθε χρόνο από τον «Δημόκριτο», οι εισροές από ευρωπαϊκά προγράμματα βαίνουν συνεχώς αυξανόμενες: από 4,5 εκατ. ευρώ το 2010 έφτασαν τα 9,6 εκατ. ευρώ πέρυσι. Κι όλα αυτά την ώρα που η κρατική επιχορήγηση μειώνεται συνεχώς λόγω περικοπών. Το κέντρο συνεργάζεται με τον Σύνδεσμο Ελλήνων Βιομηχάνων, στο πλαίσιο υλοποίησης έργου για την αξιοποίηση των καινοτόμων ιδεών της επιστημονικής αριστείας μέσα από την επιχειρηματική δράση. Στην προσπάθεια αυτή οι μεγάλες εταιρείες παίζουν τον ρόλο του «μέντορα», συμβάλλοντας στη συμβουλευτική υποστήριξη και στις ενέργειες δικτύωσης.

Διαβάστε επίσης: Ορίζοντας 80 δισ. ευρώ για έρευνα και καινοτομία

Η δημιουργία της ελληνικής τεχνόπολης περνάει μέσα από τα τρία διαδοχικά στάδια: Το πρώτο, που σε μεγάλο ποσοστό έχει ήδη πραγματοποιηθεί, αφορά τη συγχώνευση των ερευνητικών ινστιτούτων σε πέντε, με αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας κρίσιμης μάζας επιστημονικού προσωπικού και υποδομών. Το δεύτερο περιλαμβάνει τη θεματική και γεωγραφική σύμπτυξη των ερευνητικών κέντρων της Περιφέρειας Αττικής, με γνώμονα τη δημιουργία ισχυρών πόλων αριστείας σε τομείς που η χώρα παρουσιάζει συγκριτικά πλεονεκτήματα, με στόχο τη μείωση των επικαλύψεων και την ενίσχυση των συνεργειών.

«Έχουμε γίνει εχθροί με ορισμένους, γιατί θεωρούν ότι θέλουμε να τους ρουφήξουμε» σχολιάζει σκωπτικά ο επικεφαλής του «Δημόκριτου». Η πραγματικότητα είναι πάντως ότι τα ελληνικά ερευνητικά κέντρα, ομοειδή αλλά διάσπαρτα, ανταγωνίζονται μεταξύ τους για τους ίδιους πόρους. Μια σύμπτυξη θα μπορούσε να δράσει καταλυτικά για τον συντονισμό συμπληρωματικών ή ομοειδών δραστηριοτήτων. Το τρίτο στάδιο αφορά πλέον στην εφαρμογή ολοκληρωμένων προγραμμάτων αξιοποίησης του παραγόμενου έργου, που θα γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ ακαδημαϊκών και παραγωγικών φορέων.

Κι αν κάποτε η επιστημονική έρευνα εγκλωβιζόταν στους τέσσερις τοίχους του εργαστηρίου, αφού οι περισσότεροι ερευνητές αρνούνταν να εγκαταλείψουν την επιστημονική τους ενασχόληση για μια αβέβαιη επιχειρηματική προσπάθεια, η καθοδηγούμενη επιχειρηματικότητα έρχεται να αξιοποιήσει τις ιδέες που γεννιούνται στους ερευνητικούς χώρους.

Η ιδέα είναι φιλόδοξη. Τα εμπόδια όμως σε μια χώρα με ελλιπέστατη επιχειρηματική κουλτούρα είναι πολλά. Ξεκινούν από το κράτος που δεν διαμορφώνει ένα ευνοϊκό φορολογικό περιβάλλον για την ανάπτυξη εταιρειών εντάσης γνώσης, ενώ η έλλειψη επιχειρηματικών κεφαλαίων και το υψηλό κόστος της έναρξης και διατήρησης της λειτουργίας μιας εταιρείας είναι εξίσου ανασταλτικοί παράγοντες.

«Ο κλάδος των ερευνητών είναι ο πιο παραγωγικός και ανταγωνιστικός που διαθέτουμε ως χώρα» υποστηρίζει ο Νίκος Κανελλόπουλος, συμπληρώνοντας: «Τα τελευταία χρόνια οι Έλληνες επιστήμονες έχουν καταφέρει να κερδίσουν τριπλάσια χρηματοδότηση από τους Γερμανούς συναδέλφους τους. Γιατί, αν δεν πάρουν χρηματοδότηση, απλά δεν μπορούν να συνεχίσουν τη δουλειά τους…».  Εστιάζοντας σε τομείς όπως η ηλιακή ενέργεια, οι αφαλατώσεις και οι τεχνολογίες φυσικού αερίου, ο «Δημόκριτος» θα έλθει σε επαφή με τις 13 περιφέρειες της χώρας, που ασκούν πολιτική για την έρευνα, για να προσφέρει τεχνογνωσία.

Την ίδια στιγμή, διαμορφώνει ένα δίκτυο συνεργασίας με καταξιωμένους Έλληνες επιστήμονες της Διασποράς, φέρνοντας κάθε καλοκαίρι σε επαφή με την πατρίδα το πλεόνασμα ευφυΐας που –δυστυχώς– φεύγει στο εξωτερικό.

Στους χώρους του ερευνητικού κέντρου θα φιλοξενηθεί η Εναρκτήρια Διάσκεψη για το Horizon 2020, το νέο χρηματοδοτικό πλαίσιο της Ε.Ε. για την έρευνα και την καινοτομία, που θα διαθέσει συνολικά 70 δισ. ευρώ την επόμενη επταετία. «Η Ελλάδα είναι ένα εργοστάσιο μυαλών. Η δύναμή μας είναι το ανθρώπινο κεφάλαιο. Προσπαθούμε να κρατήσουμε εδώ αυτό το πολύτιμο κεφάλαιο των νέων επιστημόνων, χρησιμοποιώντας ως μοχλό ανάπτυξης τις καινοτόμες ιδέες, ενθυλακωμένες στην επιστημονική γνώση. Μόνο έτσι θα καταφέρει η χώρα να βγει από την κρίση».

* To κείμενο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Fortune που κυκλοφορεί στα περίπτερα

** Φωτογραφίες Στέφανος Παπαδόπουλος