Σε δίνη χάους η Τουρκία: Οικονομική κατάρρευση, πολιτική αστάθεια και γεωπολιτική κλυδωνίζουν τον Ερντογάν

Ο Ταρκάν Οζμπούντακ αισθάνεται καταβεβλημένος. Για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του κέρδιζε καλά χρήματα στο Μεγάλο Παζάρι της Κωνσταντινούπολης. Τώρα όμως, καθισμένος έξω από τη βιτρίνα του μαγαζιού του με τα εκλεκτά κεραμικά Ιζνίκ, παραπονιέται ότι η δουλειά είναι «άθλια».

«Όλοι δυσκολεύονται», λέει ο 55χρονος, δείχνοντας προς τα άλλα καταστήματα που πλαισιώνουν τις θολωτές στοές του παζαριού, ηλικίας άνω των 500 ετών. «Οι μόνες επιχειρήσεις που βγάζουν λεφτά είναι οι μεγάλες».

Ωστόσο, ούτε οι μεγάλες επιχειρήσεις της Τουρκίας τα πάνε καλύτερα. Σχεδόν το ένα τρίτο των 500 μεγαλύτερων επιχειρηματικών ομίλων της χώρας παρουσίασαν λειτουργικές ζημίες πέρυσι, σύμφωνα με το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο της Κωνσταντινούπολης. Η ανεργία αυξάνεται σε όλη τη χώρα. Οι χρεοκοπίες επιχειρήσεων σημειώνουν άνοδο. Οι εταιρείες προειδοποιούν για ολοένα και μεγαλύτερη πίεση σε ολόκληρους κλάδους. Ακόμη και ορισμένοι επαγγελματίες ψυχικής υγείας στη χώρα έχουν χάσει την ελπίδα τους.

«Μπορεί να μεταναστεύσω», λέει η Γκιουλσούμε Ογούζ, κλινική ψυχολόγος. «Οι πελάτες μου, εργαζόμενοι γραφείου, δεν μπορούν πια να αντέξουν οικονομικά τις τακτικές συνεδρίες και εγώ δεν μπορώ να πληρώσω το ενοίκιό μου».

Το συμπέρασμα είναι προφανές: η οικονομία της Τουρκίας, που κάποτε εθεωρείτο ότι θα επαναλάμβανε την επιτυχία της Νότιας Κορέας, είναι σε τέλμα.

Ο άμεσος λόγος είναι ένα πρόγραμμα σταθεροποίησης που τέθηκε σε εφαρμογή πριν από σχεδόν δύο χρόνια από τον υπουργό Οικονομικών Μεχμέτ Σιμσέκ, πρώην τραπεζίτη της Merrill Lynch. Αποστολή του ήταν να απομακρύνει την οικονομία του 1,3 τρισ. δολαρίων της Τουρκίας από τον κίνδυνο υπερπληθωρισμού και κρίσης ισοζυγίου πληρωμών, η οποία είχε προκληθεί κυρίως από τις πολιτικές ανάπτυξης με εξαιρετικά χαμηλά επιτόκια που ευνοούσε προηγουμένως ο Πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν.

Μόλις τον Φεβρουάριο, η νέα προσέγγιση φαινόταν να αποδίδει. Ακόμη και ο Ερντογάν φαινόταν πλήρως δεσμευμένος στο ορθόδοξο μείγμα εξαιρετικά υψηλών επιτοκίων και περιορισμένων κρατικών δαπανών, παρά το πολιτικό κόστος που είχε αυτό για τη δημοτικότητά του.

Ο πληθωρισμός είχε σχεδόν μειωθεί στο μισό, από 75% πριν από έναν χρόνο σε 40%. Αν και εξακολουθούσε να είναι ενοχλητικά υψηλός, η μείωση αυτή είχε επιτρέψει στην κεντρική τράπεζα να αρχίσει να μειώνει τα επιτόκια. Επιπλέον, η διεθνής θέση του Ερντογάν ενισχυόταν. Δεχόταν κολακείες από τον Πρόεδρο των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ και τον προσέγγιζε η Ευρώπη λόγω της στρατιωτικής ισχύος της Τουρκίας, η οποία διαθέτει τον δεύτερο μεγαλύτερο στρατό του ΝΑΤΟ, ως ανάχωμα απέναντι στον ρωσικό ρεβανσισμό και την αστάθεια στη Μέση Ανατολή.

Όμως η εσωτερική πολιτική «παρενέβη».

Στις 19 Μαρτίου, η σύλληψη για κατηγορίες διαφθοράς του μεγαλύτερου πολιτικού αντιπάλου του Ερντογάν, του δημάρχου της Κωνσταντινούπολης και υποψηφίου για την προεδρία από την αντιπολίτευση Εκρέμ Ιμάμογλου, πυροδότησε μαζικές διαδηλώσεις στους δρόμους και πανικό στις αγορές, αναγκάζοντας την κεντρική τράπεζα να αυξήσει ξανά τα επιτόκια και να κάψει ξένα συναλλαγματικά αποθέματα για να σταθεροποιήσει το νόμισμα.

Η χώρα παλεύει τώρα με τις πικρές συνέπειες αυτού του επεισοδίου. Ξένες εταιρείες επανεξετάζουν τα επενδυτικά τους σχέδια. Οι επενδυτές αποχωρούν. Τα σκληρά μέτρα που απαιτούνται για τη σταθεροποίηση των αγορών και τον περιορισμό του πληθωρισμού —τα εμπορικά επιτόκια δανεισμού έχουν φτάσει στο ιστορικό υψηλό του 60%— έχουν επιβραδύνει την οικονομική ανάκαμψη, παρατείνοντας την κρίση του κόστους διαβίωσης στην Τουρκία. Ο 12ήμερος πόλεμος του Ισραήλ κατά του Ιράν, που πυροδότησε φόβους για τεράστια εισροή προσφύγων από τη γειτονική Τουρκία, υπήρξε απλώς η τελευταία υπενθύμιση της αστάθειας που επικρατεί στην περιοχή.

Η οικονομική στασιμότητα της Τουρκίας έχει διαβρώσει τη λαϊκή στήριξη του Ερντογάν, θέτοντας σε κίνδυνο τα σχέδιά του να παραμείνει στην εξουσία, τις γεωπολιτικές φιλοδοξίες του για τη χώρα και τις συνεχιζόμενες ειρηνευτικές συνομιλίες με Κούρδους αντάρτες που πολεμούν το τουρκικό κράτος εδώ και πάνω από 40 χρόνια. Σύμφωνα με τις περισσότερες δημοσκοπήσεις, ο Ερντογάν θα έχανε κατά κράτος από τον Ιμάμογλου αν οι εκλογές — που είναι προγραμματισμένες για το 2028 — διεξάγονταν αύριο.

Η δυσκολία των καιρών έχει επίσης πυροδοτήσει περιοδικές φήμες ότι ο Ερντογάν μπορεί να εγκαταλείψει το πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων και ίσως απολύσει τον Σιμσέκ και τον νέο διοικητή της κεντρικής τράπεζας, Φατίχ Καραχάν, πρώην οικονομολόγο της Ομοσπονδιακής Τράπεζας της Νέας Υόρκης. Αν συνέβαινε αυτό, η τουρκική αγορά θα κατέρρεε, λένε οικονομολόγοι.

«Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι η εσωτερική πολιτική της Τουρκίας δεν είναι πολύ ενδιαφέρουσα. Βασικά, θεωρούν ότι ο Ερντογάν πάντα κερδίζει, η αντιπολίτευση θα χάσει και στο ενδιάμεσο συμβαίνουν πολλά περίπλοκα πράγματα», λέει ο Σελίμ Κορού, αναλυτής του think tank Tepav με έδρα την Άγκυρα και συγγραφέας του βιβλίου “Νέα Τουρκία και η Άκρα Δεξιά”. «Αλλά αν αυτή είναι η προσέγγισή σου, κάποια στιγμή θα σε πιάσει απροετοίμαστο».

Ήταν τον Σεπτέμβριο του 2023 όταν ο Ερντογάν ανακοίνωσε τη ρήξη της κυβέρνησής του με τις ανορθόδοξες πολιτικές στις οποίες πίστευε επί χρόνια.

Ο 71χρονος ισχυρός άνδρας της χώρας, ο οποίος προηγουμένως αποκαλούσε τα επιτόκια «τη μάνα και τον πατέρα κάθε κακού», ανακοίνωσε στη χώρα ότι «με τη βοήθεια της σφιχτής νομισματικής πολιτικής, θα φέρουμε ξανά τον πληθωρισμό σε μονοψήφιο ποσοστό».

Ήταν μια καθυστερημένη στροφή προς την ορθοδοξία εκ μέρους του Ερντογάν, ενός ευσεβούς μουσουλμάνου, του οποίου οι οικονομικές πεποιθήσεις έχουν τις ρίζες τους στη δεκαετία του 1970, όταν η Τουρκία ήταν μια κλειστή οικονομία. Τότε, πολλοί πίστευαν ότι ο καλύτερος τρόπος για να νικηθεί ο πληθωρισμός ήταν η αύξηση της προσφοράς αγαθών μέσω επενδύσεων που θα χρηματοδοτούνταν με φθηνό δανεισμό.

Erdoganomics

Για πολλά χρόνια, τα Erdoganomics έφερναν αποτελέσματα. Τα πραγματικά επιτόκια, δηλαδή τα επιτόκια πολιτικής της κεντρικής τράπεζας μείον τον πληθωρισμό, ήταν αρνητικά για 13 από τα 22 χρόνια που ο Ερντογάν βρίσκεται στην εξουσία, σύμφωνα με έρευνα των Financial Times. Αυτό συνέβαλε στην ανάπτυξη, την αύξηση των εισοδημάτων και τη διατήρηση της οικοδομικής άνθησης. Παράλληλα όμως έθεσε τις βάσεις για οικονομική κρίση.

Στα τέλη του 2022, τα πραγματικά επιτόκια είχαν πέσει στο -75%. Μέχρι τα μέσα του 2023, τροφοδοτούμενη από τις υψηλές κρατικές δαπάνες μετά τον καταστροφικό σεισμό και το προεκλογικό δημοσιονομικό ξεχείλωμα, η οικονομία υπερθερμαινόταν. Ο πληθωρισμός έτρεχε με ρυθμό 60%, η λίρα κατέρρεε και η Τουρκία είχε έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών σχεδόν 6% του ΑΕΠ, ενώ τα καθαρά συναλλαγματικά αποθέματα ήταν αρνητικά, περίπου στα -60 δισ. δολάρια.

Στα προβλήματα προσετέθη και μια τεράστια νομισματική παγίδα: περίπου 140 δισ. δολάρια καταθέσεων σε λίρα που τύγχαναν κρατικής εγγύησης κάθε φορά που η λίρα υπετιμάτο. Το πρόγραμμα, γνωστό ως KKM, υποτίθεται ότι θα στήριζε το νόμισμα, αλλά παράλληλα δημιουργούσε τεράστιες υποχρεώσεις που έφτασαν τα 100 δισ. δολάρια, δηλαδή περίπου το 10% του ΑΕΠ το 2023.

Η επίλυση της κρίσης φαινόταν οικονομική mission impossible, όπως περιέγραψαν αργότερα την πρόκληση οι μεταρρυθμιστές της τουρκικής οικονομίας. Ωστόσο, μέχρι τον Μάρτιο φαινόταν πως τα χειρότερα είχαν περάσει.

Τα υψηλά επιτόκια συγκράτησαν την εγχώρια ζήτηση, βοηθώντας να μειωθεί το έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών και να πέσει ο πληθωρισμός κάτω από το 40%. Οι εισροές σκληρού συναλλάγματος αναπλήρωσαν τα καθαρά συναλλαγματικά αποθέματα της κεντρικής τράπεζας σε πάνω από 50 δισ. δολάρια. Οι καταθέσεις KKM μειώθηκαν σε ένα μικρό κλάσμα των προηγούμενων επιπέδων.

«Είναι ένα μικρό θαύμα το γεγονός ότι ο Σιμσέκ κατάφερε να αποπληρώσει το πρόγραμμα KKM και ταυτόχρονα να συσσωρεύσει αποθέματα», λέει ο Τιμ Ας, αναλυτής της Τουρκίας εδώ και πολλά χρόνια και ανώτερος στρατηγικός αναλυτής της βρετανικής BlueBay Asset Management.

Κι ύστερα ήρθε η πολιτικοοικονομική ρήξη με τη σύλληψη του Ιμάμογλου στις 19 Μαρτίου και στη συνέχεια δεκάδων άλλων στελεχών της αντιπολίτευσης.

Για τους επικριτές, αυτό επιβεβαίωσε τους χειρότερους φόβους τους ότι ο Ερντογάν χρησιμοποιεί μια πολιτικοποιημένη δικαιοσύνη για να εδραιώσει την εξουσία του, όπως έχει κάνει ο Βλαντίμιρ Πούτιν στη Ρωσία ή ο Αλεξάντρ Λουκασένκο στη Λευκορωσία. Η κυβέρνηση επιμένει ότι οι δικαστές της χώρας είναι ανεξάρτητοι, αλλά οι δημοσκοπήσεις δείχνουν πως οι περισσότεροι Τούρκοι πιστεύουν ότι οι συλλήψεις είναι αδικαιολόγητες.

Η καταστολή είναι «μέρος της συνεχιζόμενης και βαθιά ριζωμένης μετάβασης της Τουρκίας προς τον αυταρχισμό και των προσπαθειών του Ερντογάν να εξασφαλίσει επ’ αόριστον προσωπική εξουσία», λέει ο Βολφάνγκο Πίκολι, συμπρόεδρος της Teneo, μιας διεθνούς συμβουλευτικής εταιρείας με έδρα τη Νέα Υόρκη.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΕΙΔΗΣΕΙΣ:

• Τι απασχολεί περισσότερο τους Έλληνες επιχειρηματίες σήμερα
• Πώς ξεκινά η επόμενη χρηματοοικονομική κρίση…