Τα εμβόλια κορωνοϊού λήγουν πριν παραδοθούν στις χώρες του τρίτου κόσμου

Πάνω από 240 εκατομμύρια δόσεις εμβολίων κατά της Covid-19 έχουν λήξει μόνο στις πλούσιες χώρες. Από αυτές, το 73% είναι εμβόλια Pfizer, το ευρύτερα χρησιμοποιούμενο εμβόλιο στις βόρειες χώρες, και ακολουθεί το AstraZeneca με 18% ληγμένων παρτίδων. Στη Γαλλία, γράφει η Le Monde, έχουν λήξει 218.000 δόσεις μόνο από εμβόλια AstraZeneca.

Αυτή η εκτίμηση της εταιρείας Airfinity, με έδρα το Λονδίνο, αγγίζει μόνο την κορυφή του παγόβουνου, καθώς αντίστοιχες πληροφορίες για τις φτωχές χώρες δεν υπάρχουν. Είναι πολύ πιθανό, είπε η Σάρα Χάρπερ, εκπρόσωπος της εταιρείας, ο αριθμός των ληγμένων δόσεων στις φτωχές χώρες να ξεπερνά τον τρομακτικά υψηλό απολογισμό ληγμένων στους πλούσιους.

Εξάλλου, συχνά τα εμβόλια φτάνουν στις φτωχές χώρες λίγο πριν λήξουν. Παραδίδονται στον «προορισμό τους» είτε κατόπιν διμερών συμφωνιών, είτε μέσω του διεθνούς προγράμματος Covax, που -υποτίθεται ότι- αποσκοπεί στην παροχή εμβολίων σε όλο τον κόσμο. Μόνο τον Δεκέμβριο του 2021 όμως, περισσότερες από 100 εκατ. δόσεις που διακινήθηκαν μέσω Covax τελικά δεν έγιναν δεκτές από τους δικαιούχους, λόγω της πολύ μικρής διάρκειας ζωής τους.

«Τα εμβόλια παραδίδονται στις χώρες απρογραμμάτιστα, χωρίς διαφάνεια για το ποιο εμβόλιο, σε ποια ποσότητα και πότε θα φτάσει», κατήγγελλε από τότε ο Τέντρος Γκεμπρεγέσους, επικεφαλής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας.

«Οι δωρεές της τελευταίας στιγμής μάλλον επιβαρύνουν χώρες που, με ήδη περιορισμένους πόρους, έχουν να αντιμετωπίζουν κι άλλες υγειονομικές και ανθρωπιστικές κρίσεις, σημείωσε στα τέλη Δεκεμβρίου 2021 η Independent Vaccine Allocation Group (IAVG), που διανέμει τα εμβόλια που παρέχει η πρωτοβουλία Covax.

Εμβόλια στη χωματερή

Για παράδειγμα, τον περασμένο Οκτώβριο η Νιγηρία δέχτηκε δωρεές συνολικού ύψους 2,6 εκατ. δόσεων AstraZeneca με διάρκεια ζωής έναν έως δύο μήνες. «Δεν είχαμε άλλη επιλογή από το να τα αποδεχτούμε, δεν υπήρχαν άλλες δόσεις προσβάσιμες στην αγορά», θυμάται ο Φαϊζάλ Σαϊμπού, διευθυντής Πρωτοβάθμιας Υγείας της Νιγηρίας.

Ο οργανισμός φαρμάκων της χώρας (NAFDAC) πραγματοποίησε σειρά δοκιμών, οι παρτίδες αποδεσμεύτηκαν είκοσι μέρες αργότερα και στη συνέχεια μεταφέρθηκαν σε ολόκληρη τη χώρα. Σύμφωνα με έγγραφο που επικαλείται η Le Monde, μόνο 1,53 εκατ. δόσεις μπορούσαν να ενεθούν προ της ημερομηνίας λήξης. Οι υπόλοιπες δόσεις, πάνω από 1 εκατομμύριο, καταστράφηκαν στις 22 Δεκεμβρίου 2021 και θάφτηκαν σε μια τεράστια ανοιχτή χωματερή. «Με την απλή ταφή υπάρχει κίνδυνος ρύπανσης του εδάφους και των υπόγειων υδάτων», επισημαίνει ο Λοράν Βιλμούτ, γενικός διευθυντής της γαλλικής ένωσης Cyclamed που ασχολείται με τη διαχείριση και ανακύκλωση ληγμένων φαρμάκων. Στην Ευρώπη τέτοια απόβλητα αποτεφρώνονται.

Εμπόδια στις δωρεές εμβολίων

Η περίπτωση της Νιγηρίας δεν αποτελεί μεμονωμένο περιστατικό. Αφού αγόρασαν το μεγαλύτερο μέρος της παγκόσμιας παραγωγής στην αρχή της επιδημίας, οι πλούσιες χώρες βρέθηκαν με πλεονάσματα εμβολίων χωρίς να έχουν προβλέψει νομικά και υλικοτεχνικά εμπόδια που συνδέονται με δωρεές ή μεταπωλήσεις.

«Οι κατασκευαστές υπαγορεύουν όρους στις δωρήτριες χώρες, καθιστώντας ουσιαστικά αδύνατη την ταχεία ανταπόκριση στο αίτημα για διεθνή βοήθεια», σημείωσε ο Γερμανός υφυπουργός Υγείας Τόμας Στέφεν τον Οκτώβριο του 2021. Μεταξύ άλλων, χρειάζεται γραπτή συγκατάθεση των παρασκευαστών πριν από οποιαδήποτε μεταφορά. Επιπροσθέτως, αναφερόμαστε σε εμβόλια με πολύ μικρή διάρκεια ζωής σε σύγκριση με άλλα εμβόλια που λήγουν μετά από τουλάχιστον τρία χρόνια.

Λόγω του επείγουσας κατάστασης που προκάλεσε η πανδημία, τα νέα εμβόλια εγκρίθηκαν μεν, αλλά με ειδική υποχρέωση να γίνουν πρόσθετες μελέτες που θα επαναπροσδιορίζουν τη διάρκεια ζωής τους: αρχικά ήταν τεσσερισήμισι μήνες για το εμβόλιο Janssen, έξι μήνες για τα εμβόλια AstraZeneca και Pfizer-BioNtech, επτά μήνες για το εμβόλιο της Moderna (τα δύο τελευταία σε πολύ χαμηλότερες θερμοκρασίες, μεταξύ −60°C και −90°C). Στη συνέχεια, προστέθηκαν δύο μήνες για το Moderna, τρεις για το Pfizer-BioNTech και επτά για το Janssen.

Πολύ πρόσφατα, την 1η Μαρτίου 2022, λίγο πριν λήξουν 6 εκατ. δόσεις AstraZeneca που δώρισαν πλούσιες χώρες στην Ινδονησία, η κυβέρνηση της χώρας αποφάσισε να παρατείνει την ημερομηνία λήξης σε εννέα μήνες, «βάσει νέων στοιχείων».

Το ζήτημα είναι πολύπλοκο

Στο πλαίσιο συμφωνίας με την AstraZeneca, η Ινδία παράγει ένα ισοδύναμο εμβόλιο που ονομάζεται Covishield (δεν εγκρίνεται στην Ευρώπη), το οποίο έχει διάρκεια ζωής εννέα μήνες, παρόλο που η σουηδο-βρετανική εταιρεία δεν έχει ανταποκριθεί στην ενθάρρυνση του ΠΟΥ να υποβάλει αίτημα για παράταση της διάρκειας ζωής του εμβολίου της.

Η ίδια η AstraZeneca εξήγησε ότι ένα τέτοιο αίτημα απαιτεί μια «περίπλοκη διαδικασία, συλλογή δεδομένων σε πραγματικό χρόνο από είκοσι κατασκευαστές που θα διασφαλίσει τη συμμόρφωση με τα υψηλότερα πρότυπα ποιότητας». Θα ήταν ευκολότερο αν εμπλέκονταν λίγα εργοστάσια παραγωγής, διευκρίνισε.

«Αυτό είναι το φαρμακευτικό κατεστημένο. Εάν δεν ενεργήσει η εταιρεία, η ημερομηνία λήξης δεν μπορεί να αλλάξει», διαμαρτύρεται ο Μπρουνό Τουσέν, συντάκτης του ανεξάρτητου ιατρικού περιοδικού Prescrire.

Η Ενρίκα Αλτιέρι, πρώην επικεφαλής έρευνας και ανάπτυξης στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (EMA) προτρέπει «να αναρωτηθούμε πόσο αληθινές είναι οι ημερομηνίες λήξης που αναγράφονται στην ετικέτα».

Οπως τονίζει, οι εταιρείες προσπαθούν παγίως να δίνουν τη μικρότερη δυνατή διάρκεια ζωής στα προϊόντα τους για δύο βασικούς λόγους. Πρώτον οι μελέτες χρειάζονται χρόνο, δεύτερον και κυριότερο, όταν λήξει ένα φάρμακο το πετάμε και αγοράζουμε καινούργιο. «Είναι ο κλασικός εμπορικός λόγος». Πόσο μάλλον που στην περίπτωση του AstraZeneca οι δόσεις που λήγουν σήμερα είχαν αγοραστεί σε τιμές κόστους.

Απόθεμα 2,2 δισ. εμβολίων, ληγμένων και μη 

Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Airfinity, στις 10 Μαρτίου βρίσκονταν αποθηκευμένα παγκοσμίως πάνω από 2,2 δισεκατομμύρια εμβόλια. Η Κίνα έχει το 13% αυτού του συνόλου, ακολουθούμενη από το Μπαγκλαντές και την Ινδονησία. Σε φτωχές χώρες όπως Αφγανιστάν, Αιθιοπία, Σουδάν, Ουγκάντα ή σε χώρες χαμηλού-μεσαίου εισοδήματος (Φιλιππίνες, Νιγηρία, Αίγυπτος), τα αποθέματα έχουν αυξηθεί δραστικά από τον Οκτώβριο του 2021 χάρη στην πρωτοβουλία Covax και δωρεές της τελευταίας στιγμής.

Στην Αφρική το απόθεμα έχει αυξηθεί από 80 εκατ. δόσεις σε 300 εκατ. δόσεις το τελευταίο εξάμηνο. Τελικά, το 40% των δόσεων που έχει η ήπειρος δεν έχει χορηγηθεί. Ενδεικτικά, σε 27 φτωχές χώρες ο αριθμός των δόσεων σε απόθεμα υπερβαίνει πλέον τον αριθμό δόσεων που έχουν χορηγηθεί (118 εκατ. έναντι 94 εκατ. δόσεων).

Δεν γνωρίζουμε όμως, καταλήγει η Le Monde και η Σάρα Χάρπερ της Airfinity, πόσες απ’ αυτές τις δόσεις έχουν ήδη λήξει ή θα λήξουν σύντομα. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, πάνω από τα δύο τρίτα των δόσεων που χορηγήθηκαν πέρυσι έληγαν σε λιγότερο από τρεις μήνες. Αρα, από το 1 δισ. δόσεων που έχει διανείμει η Covax, περίπου 660 εκατ. δόσεις δεν έχουν χορηγηθεί ακόμη και κοντεύουν να λήξουν.