Άλεξ Μιχαηλίδης στο Fortune Grrece: «Όλοι οι άνθρωποι παλεύουν με τραύματα και προσπαθούν να ανακαλύψουν ποιοι είναι»
Συναντηθήκαμε τυχαία στην Πλατεία Συντάγματος όπου και οι δύο κατευθυνόμασταν για την προγραμματισμένη συνέντευξη μας στο βιβλιοπωλείο των εκδόσεων Διόπτρα επί της οδού Σόλωνος. Από τα πρώτα κιόλας λεπτά της συνομιλίας μας ένιωσα ότι είχα απέναντι μου έναν άνθρωπο ευφυή, προσγειωμένο, που δεν έχει διαβρωθεί από το μέγεθος της επιτυχίας που σημειώνει σε διεθνές επίπεδο. Πριν ξεκινήσει και επίσημα η συνέντευξή μας, ήμουν σίγουρη ότι – παρά την αμηχανία που μπορεί να επικρατεί μεταξύ δύο αγνώστων που τώρα γνωρίζονται – θα ήταν σαν να συζητώ με έναν φίλο για όλα όσα με απασχολούν στην καθημερινότητά μου.
Οι συστάσεις για τον Άλεξ Μιχαηλίδη περιττές. Έκανε το ντεμπούτο του με το μυθιστόρημα «Σιωπηλή ασθενής» το οποίο κατατάχθηκε αμέσως στην 1η θέση των best sellers των New YorkTimes και παρέμεινε στη λίστα για περισσότερες από 100 εβδομάδες, ενώ έσπασε κάθε ρεκόρ με πωλήσεις 6,5 εκατομμυρίων αντιτύπων σε 50 χώρες. Το βιβλίο βρέθηκε για επτά εβδομάδες στα κορυφαία 10 bestsellers της βρετανικής εφημερίδας Sunday Times, απέσπασε τον τίτλο θρίλερ της χρονιάς στην Amazon.com για το έτος 2019, ενώ γίνεται ταινία από την εταιρεία του Χολιγουντιανού ηθοποιού Brad Pitt.
Ο συγγραφέας βρέθηκε πρόσφατα στη χώρα μας με αφορμή την παρουσίαση του νέου του βιβλίου «Το Μένος», το οποίο έχει ήδη κεντρίσει το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού! Συζητήσαμε για την τύχη του βιβλίου στην εποχή των social media και της διάσπασης προσοχής, για τη δυσκολία του να είσαι επιχειρηματίας σε έναν ιδιαίτερα ανταγωνιστικό κλάδο, αλλά και για την έξαρση της βίας στη σύγχρονη κοινωνία.
Κύριε Μιχαηλίδη, ζούμε σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από αφθονία και άνεση. Ωστόσο, βλέπουμε ότι η βία έχει πάρει ακραίες διαστάσεις. Τα περιστατικά εκφοβισμού αυξάνονται και οι ψυχικές ασθένειες πλήττουν ολοένα και περισσότερους ανθρώπους. Πού το αποδίδετε αυτό; Θέλω να πω, τα έχουμε όλα, αλλά ταυτόχρονα νιώθουμε άδειοι.
Και εγώ ο ίδιος παλεύω με αυτό. Έγραψα ένα σημείωμα στο τηλέφωνό μου πρόσφατα προς τον εαυτό μου: «Πότε θα αρχίσω να είμαι χαρούμενος;». Ασχολούμαι με το Ζεν, τον Βουδισμό και υπάρχει μια δασκάλα Ζεν που έχω διαβάσει όλα τα βιβλία της. Ένα από τα πράγματα που λέει είναι ότι είναι δύσκολο όταν τα όνειρά σου γίνονται πραγματικότητα γιατί τότε πρέπει να πεις, «και τώρα τι;». Για πολλά χρόνια σκεφτόμουν, «θα χαρώ όταν βγάλω ένα βιβλίο ή όταν κάνω καριέρα». Και μετά εκπληρώνεις το όνειρό σου και λες «και τώρα τι;»; Ακόμα δεν νιώθω ευτυχισμένος.
Χαίρομαι πολύ που μεγάλωσα πριν από το διαδίκτυο, πριν από το κινητό τηλέφωνο, γιατί δεν μπορώ να φανταστώ πώς είναι για τους νέους έφηβους η έντονη κριτική στο Instagram. Είμαι αρκετά ανασφαλής με αυτό. Να ήμουν 14 χρονών και να μην έπαιρνα κανένα like για μια φωτογραφία που δημοσίευα; Θα ένιωθα τόσο λυπημένος. Πρέπει να είναι πολύ, πολύ δύσκολο. Νομίζω ότι και αυτό είναι ένα μεγάλο μέρος του προβλήματος.
Αναμφίβολα, το βιβλίο έχει διαχρονική αξία, αλλά εστιάζοντας στην Gen Z στην οποία επενδύουν οι εταιρείες και οι εκδοτικοί οίκοι, είναι ένα κοινό που έχει συνηθίσει σε διάσπαση προσοχής από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Πώς μπαίνει το διάβασμα στην καθημερινότητά τους; Σας τρομάζει το γεγονός ότι οι νέοι είναι περισσότερο οπαδοί των ηλεκτρονικών βιβλίων;
Όχι, δεν με φοβίζει. Στην πραγματικότητα χρησιμοποιούν κοινωνικά μέσα όπως το TikTok. Νομίζω ότι ένας από τους λόγους που το «Η Σιωπηλή Ασθενής» ήταν τόσο επιτυχημένο ήταν το TikTok. Δεν είμαι σε αυτό το μέσο, γιατί είμαι πολύ μεγάλος. Αλλά έχω δει βίντεο που έχουν αναρτηθεί και μου έχουν δείξει οι εκδότες μου, και φαίνεται ότι αυτός είναι ένας τρόπος που οι άνθρωποι χρησιμοποιούν για να γνωστοποιούν βιβλία, και φαίνεται ότι αγαπούν τα βιβλία και τα διαβάζουν
Ναι, αλλά καταναλώνουν, μικρότερες ποσότητες πληροφορίας. Διαβάζουν αποσπασματικά και επιδερμικά …
Καταλαβαίνω τι εννοείτε. Αλλά απ’ την άλλη, βλέπω ότι υπάρχουν τόσοι πολλοί άνθρωποι που διαβάζουν, και σοκαρίστηκα επειδή πολλοί άνθρωποι διαβάζουν και διαβάζουν όλη την ώρα. Οπότε πιστεύω ότι το διάβασμα δεν πρόκειται να εκλείψει. Η θεία μου ήταν λογοτεχνική ατζέντισσα στο Λονδίνο για πολλά χρόνια με μεγάλη επιτυχία. Και θυμάμαι ότι όταν ήμουν παιδί, έλεγε πάντα, «Το βιβλίο πέθανε, το βιβλίο τελείωσε». Και αυτό ήταν πριν από 20, 30 χρόνια, και το βιβλίο είναι ακόμα εδώ. Είναι ακόμα επιτυχημένο.
Όσοι έχουν διαβάσει τα βιβλία σας καταλαβαίνουν ότι είστε ένας συγγραφέας που του αρέσει να παίζει με το μυαλό του αναγνώστη και που τον χαρακτηρίζει η ανατρεπτικότητα. Πώς καταφέρνετε να ξεπερνάτε τον εαυτό σας κάθε φορά και να μην επαναλαμβάνεστε; Γιατί η ρητορική είναι πάνω κάτω η ίδια. Εννοώ το έγκλημα και η ψυχολογική βία.
Αυτός είναι ο λόγος που «Το Μένος» είναι διαφορετικό από τα δύο πρώτα βιβλία μου, γιατί ήθελα να εξελιχθώ ως συγγραφέας και να δοκιμάσω διαφορετικά πράγματα. Τα προηγούμενα, θα τα χαρακτήριζα αστυνομικά. Υπάρχει έγκλημα, υπάρχει κάποιος που προσπαθεί να το λύσει, και εμείς παρακολουθούμε το ταξίδι του. Στο «Η Σιωπηλή Ασθενής» είναι ο Θίο που προσπαθεί να λύσει αυτό το έγκλημα και να καταλάβει τι συνέβη. Στο «Οι Κόρες», είναι η Μαριάννα που προσπαθεί να εξιχνιάσει ένα έγκλημα στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ. Αυτή τη φορά αποφάσισα να προσπαθήσω να γράψω περισσότερο μια μελέτη χαρακτήρων, παρά ένα θρίλερ. Είναι μια διαφορετική κίνηση. Επίσης, τα δύο πρώτα είναι πιο αργά και πολύ στενάχωρα.
Υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο μήνυμα που θέλετε να περάσετε μέσα από «Το Μένος» ;
Το ταξίδι του Έλιοτ στη ψυχοθεραπεία ήταν, εν πολλοίς, το δικό μου ταξίδι και θέλω να γράψω κάτι που πιστεύω ότι είναι αυθεντικό και από το οποίο οι άνθρωποι ίσως δεν μπορούν να λάβουν ένα μήνυμα, αλλά αν αυτό που καταθέτω βοηθά έστω και ένα άτομο να σκεφτεί τον εαυτό του ή ίσως να διαβάσει περισσότερα για την ψυχοθεραπεία ή απλώς να αναλύσει τον εαυτό του καλύτερα, τότε είμαι πολύ χαρούμενος. Αφορά περισσότερο το να προσπαθήσω να μοιραστώ, όχι να δώσω ένα μήνυμα, αλλά να μοιραστώ πράγματα που έχω βιώσει.
Σπουδάσατε ψυχοθεραπεία και έχετε εργαστεί στο παρελθόν σε ψυχιατρική μονάδα εφήβων. Σε ποιο βαθμό αυτή η εμπειρία έχει επηρεάσει τον τρόπο συγγραφής των βιβλίων σας;
Την έχει επηρεάσει πάρα πολύ. Νομίζω ότι πάντα είχα καλές ιδέες για πλοκή θρίλερ, ακόμα και όταν ήμουν μικρός. Όμως, ήμουν πολύ ανώριμος και η πλοκή ήταν αδύναμη. Απλώς δεν ήξερα ποιος ήμουν, νομίζω. Στη συνέχεια, έκανα ψυχοθεραπεία για περίπου 10 χρόνια, και άρχισε να με ενδιαφέρει τόσο πολύ που άρχισα να τη μελετώ ως επιστήμη. Τότε, η αδερφή μου που είναι ψυχίατρος μού βρήκε δουλειά σε μια ψυχιατρική μονάδα εφήβων, κάτι που άλλαξε τη ζωή μου. Νομίζω ότι περισσότερο βοήθησαν τα παιδιά εμένα απ’ ό,τι εγώ εκείνα. Βλέποντας αυτούς τους ανθρώπους που είχαν πληγεί στην εκκίνηση της ζωής τους άρχισα να καταλαβαίνω περισσότερο την ψυχολογία και το γιατί οι άνθρωποι κάνουν τα πράγματα που κάνουν, και όλο αυτό άρχισε να με ενδιαφέρει πολύ. Στο παρελθόν, έγραφα μια πλοκή και μετά προσπαθούσα να εισάγω χαρακτήρες σε αυτήν, και δεν ήταν καν πραγματικοί χαρακτήρες.
Υπήρξε κάποια προσωπική ιστορία που σας πυροδότησε; Πώς ήσασταν εσείς ως παιδί;
Η αλήθεια είναι ότι δεν πέρασα πολύ καλά στο σχολείο, αλλά στο λύκειο όταν είχα πια μεγαλώσει. Όταν ήμουν νεότερος, απλά δεν ταίριαζα πολύ με τους υπόλοιπους. Δεν είχα πολλούς φίλους και ήταν κάπως δύσκολο.
Ήσασταν εσωστρεφής …
Ήμουν απλά διαφορετικός. Πάντα ασχολούμουν με το διάβασμα και την παρακολούθηση ταινιών και δεν ήθελα να βγαίνω έξω και να παίζω ποδόσφαιρο ή να τρέχω στις αλάνες.
Όταν ήμουν στην κλινική, υπήρχε ένα αγόρι που ήταν βίαιο και τρομακτικό, πιθανότατα ήταν 14 ή 15 χρονών, αλλά ήταν μεγαλόσωμος. Μετά, μια μέρα, απλά έπεσε στο πάτωμα και έκλαιγε. Ξαφνικά είδα ότι μέσα σε όλους μας υπάρχει ένα μικρό παιδί. Ξαφνικά το είδα καθαρά για πρώτη φορά. Μετά σταμάτησα να φοβάμαι τα παιδιά και άρχισα να συνειδητοποιώ πόσο τρομοκρατημένοι είμαστε όλοι. Αυτό ήταν κάτι που έκανε κλικ στο κεφάλι μου. Έτσι άρχισα να σκέφτομαι τους χαρακτήρες με περισσότερη συμπόνια και περισσότερο ρεαλισμό, και να με ενδιαφέρει η ψυχοθεραπεία ως ανάλυση των χαρακτήρων που γράφω. Τότε το γράψιμό μου έγινε ξαφνικά πολύ καλύτερο.
Πολλοί άνθρωποι δεν ωριμάζουν όταν μεγαλώνουν. Είναι κολλημένοι στα εφηβικά τους χρόνια και εξακολουθούν να φέρουν τα τραύματα του παρελθόντος …
Συμφωνώ απόλυτα. Είναι αστείο που το αναφέρετε αυτό γιατί «Το Μένος» αφορά ηθοποιούς και κινηματογραφικούς αστέρες. Έχω γνωρίσει πολλούς ανθρώπους με αυτά τα χαρακτηριστικά και χαίρομαι πολύ που η επιτυχία μου δεν έγινε στα 20 μου. Έχω μια θεωρία ότι κολλάς στην ηλικία που γίνεσαι επιτυχημένος. Ξέρω ηθοποιούς που έγιναν πολύ γνωστοί στα 20, 21 που είναι ακόμα ανώριμα παιδιά. Αλλά επειδή το «Η Σιωπηλή Ασθενής» δημοσιεύτηκε όταν ήμουν στα 40 μου, είχα μεγαλώσει και δεν με επηρέασε τόσο πολύ. Χαίρομαι που δεν με αναγνωρίζουν στο δρόμο, γιατί πιστεύω ότι αν είσαι ηθοποιός, πρέπει να είναι πολύ περίεργο να σου συμβαίνει αυτό διαρκώς.
Αναφέρατε ότι δεν σας αρέσει να περιτριγυρίζεστε από πλήθη. Ωστόσο, τώρα είστε διάσημος, έχετε το δικό σας κοινό, ο κόσμος θέλει να σας γνωρίσει, να δει τον συγγραφέα πίσω από το βιβλίο. Πώς το αντιμετωπίζετε όλο αυτό;
Μόλις τελείωσα την πρώτη μου περιοδεία στις ΗΠΑ και δεν περίμενα τόσο πολύ κόσμο κάθε βράδυ. Ήταν ένας ολόκληρος μήνας ταξιδιών στην Αμερική. Το βρήκα πολύ δύσκολο, ψυχολογικά. Ήταν περίπου 500 άτομα κάθε βράδυ, τα οποία ήθελαν μετά την παρουσίαση να σε συναντήσουν, να σου σφίξουν το χέρι, να σου μιλήσουν και να υπογράψεις βιβλία.
Έχω διαμορφώσει τη ζωή μου έτσι ώστε να περνάω πολύ χρόνο μόνος. Έχω πέντε καλούς φίλους, και τον υπόλοιπο χρόνο ασχολούμαι με το γράψιμο. Κι ύστερα ξαφνικά να περιτριγυρίζομαι από εκατοντάδες ανθρώπους κάθε μέρα. Νόμιζα ότι κάποια στιγμή θα τρελαινόμουν.
Πώς φορτίζετε ο ίδιος τις μπαταρίες σας;
Το αρχικό πλάνο ήταν να κάνω περιοδείες όλο τον χρόνο σε όλο τον κόσμο, όμως αποφάσισα να σταματήσω τον Ιούνιο. Θα χρειαστώ έξι μήνες για να είμαι μόνος μου, να γράφω και να αναπνέω. Μου αρέσει να περπατάω στο πάρκο, μου αρέσει να πηγαίνω στην παραλία και να σκέφτομαι.
Πόσο συχνά γράφετε;
Σκέφτομαι διαρκώς, ακόμα κι όταν βρίσκομαι στο σουπερμάρκετ. Για να έχεις έμπνευση πρέπει οι ιδέες να έρθουν σε σένα. Πρέπει να δημιουργήσεις χώρο για να συμβούν πράγματα, και δεν μπορείς να πιέσεις την όλη διαδικασία. Το τηλέφωνό μου είναι καταπληκτικό εργαλείο. Είμαι τόσο χαρούμενος με αυτό γιατί χρησιμοποιώ τις σημειώσεις κι εκεί είναι όλες οι ιδέες που έχω. Κρατάω από το 2013 αρχείο. Όποτε περπατάω και μου έρχονται ιδέες, απλά τις βάζω στο τηλέφωνό μου.
Γιατί πιστεύετε ότι τα βιβλία σας έχουν τόση αποδοχή;
Οι περισσότεροι μου λένε «δεν διαβάζω θρίλερ, αλλά διάβασα το Η Σιωπηλή Ασθενής». Και νομίζω ότι οφείλεται στο ότι, όπως είπα και πριν, ενσωμάτωσα το ενδιαφέρον μου για την ψυχολογία σε αυτό. Δεν είναι απλώς μια ιστορία εγκλήματος, αλλά είναι επίσης μια ιστορία για κάποιον που παλεύει με το τραύμα και προσπαθεί να καταλάβει τον εαυτό του και να θεραπεύσει τον εαυτό του. Νομίζω ότι αυτό είναι το στοιχείο με το οποίο σχετίζονται οι άνθρωποι. Στις ΗΠΑ είχα κάποιες πραγματικά ουσιαστικές συναντήσεις με νέους που μου είπαν ότι πήγαν το βιβλίο στον ψυχοθεραπευτή τους ή ότι το διάβασαν πολλές φορές ή απλώς ένιωσαν ότι σχετίστηκαν λιγότερο με το έγκλημα και περισσότερο με ζητήματα ψυχολογίας, γεγονός που είναι υπέροχο. Με κάνει πολύ χαρούμενο.
Έχετε λάβει σχόλια και από ψυχιάτρους;
Ναι! Και έμεινα έκπληκτος γιατί όταν τελειώσεις το «Η Σιωπηλή Ασθενής», θα δεις ότι είναι αρκετά επικριτικό απέναντι στους ψυχιάτρους και τους ψυχοθεραπευτές. Νόμιζα ότι θα προσβάλλονταν, αλλά φαίνεται ότι τους αρέσει.
Ποια συστατικά κάνουν ένα θρίλερ επιτυχημένο;
Μου αρέσει όταν οι χαρακτήρες είναι ενδιαφέροντες και κατά κάποιο τρόπο με βάθος, οπότε δεν είναι απλώς μια ιστορία. Δεν έχω την τάση να διαβάζω πολλά σύγχρονα αστυνομικά μυθιστορήματα. Τα σύγχρονα θρίλερ που έχω διαβάσει μου φαίνονται άδεια, έχουν απλώς ανατροπές χωρίς νόημα. Ενώ εμένα μου αρέσει η Αγκάθα Κρίστι. Σε μια από τις βιογραφίες της, η Laura Thompson αναφέρει ότι τα καλύτερα βιβλία της Κρίστι είναι αυτά όπου η ανατροπή της πλοκής και η ανατροπή των χαρακτήρων συμβαίνουν με τον ίδιο ρυθμό. Όταν δεν είναι απλώς μια ανατροπή, αλλά όταν είναι ο ίδιος ο χαρακτήρας που ανατρέπεται. Άρα, το αγαπημένο μου, πιθανώς, είναι το «Five Little Pigs».
Γενικότερα, διαβάζω πολύ. Λατρεύω έργα όπως αυτά της Μάργκαρετ Άτγουντ. Σπούδασα αγγλική φιλολογία και έτσι πάντα νιώθω ότι δεν έχω διαβάσει αρκετά. Μου αρέσει λοιπόν να διαβάζω κλασική λογοτεχνία. Μου αρέσει ο Χένρι Τζέιμς. Λατρεύω τον Τσαρλς Ντίκενς.
Μιλώντας από τη σκοπιά του επιχειρηματία, που διαχειρίζεται τον εαυτό του ως brand, πόσο εύκολο είναι να επιβιώνεις στον κλάδο του βιβλίου;
Η αλήθεια είναι ότι έχω πολλή βοήθεια. Όταν δημοσίευσα το πρώτο μου βιβλίο, προερχόμουν από τη συγγραφή σεναρίου και δεν ήξερα τίποτα για τις εκδόσεις. Έχω απίστευτους εκδότες στην Αμερική. Πρόκειται για έναν μικρό εκδοτικό οίκο που ονομάζεται Celadon, ο οποίος αποτελεί μέρος της MacMillan. Ήμουν το πρώτο βιβλίο που έβγαλαν, αλλά ήταν όλοι πολύ έμπειροι άνθρωποι και μου έμαθαν τα πάντα. Έφτιαξαν τον λογαριασμό μου στο Instagram, έφτιαξαν το Twitter, με εκπαίδευσαν σε θέματα δημοσίων σχέσεων.
Θεωρείτε τον εαυτό σας επιχειρηματία;
Είναι αστείο που το λέτε αυτό γιατί θα ήθελα να δημιουργήσω μια εταιρεία παραγωγής για να παράγω τα δικά μου πράγματα, και να κάνω τηλεοπτικές σειρές και τέτοια. Οπότε ναι.
Σκέφτεστε να μεταφέρετε «Το Μένος» στη μεγάλη οθόνη; Τι γίνεται με την κινηματογραφική παραγωγή της «Σιωπηλής Ασθενούς» την οποία έχει αναλάβει ο Brad Pitt;
Η Σιωπηλή Ασθενής ελπίζουμε ότι θα γυριστεί φέτος – δεν έχω λεπτομέρειες ακόμα, αλλά ελπίζω να υπάρξουν κάποια νέα σύντομα – και να βγει στους κινηματογράφους το 2025. Πέρασε πολύς καιρός, αλλά αυτό συμβαίνει με μια ταινία. Χρειάζονται χρόνια. Έγραψα «Το Μένος» για την Uma Thurman, η οποία είναι μια αγαπημένη μου φίλη, και ήταν πραγματική έμπνευση για μένα.
Τώρα υπάρχει ένας παραγωγός στο Χόλυγουντ με τον οποίο συνεργάζομαι και γράφω ο ίδιος το σενάριο για «Το Μένος». Μόλις το τελείωσα. Το έστειλα πριν δύο ημέρες, όσο ήμουν στην Αθήνα. Οπότε ναι, είμαι ενθουσιασμένος. Θα γίνει ταινία και είμαι πολύ χαρούμενος που ασχολούμαι επίσης με αυτό.
Ποιο είναι το μεγαλύτερο μέλημα του Άλεξ Μιχαηλίδη; Τι είδους αποτύπωμα θα θέλατε να αφήσετε στον κόσμο της λογοτεχνίας;
Δεν έχω τόσο μεγάλες φιλοδοξίες. Δεν μου αρέσει να με πληρώνουν για να κάνω κάτι που αγαπώ. Αυτή τη στιγμή, η μεγαλύτερη φιλοδοξία μου, υποθέτω, είναι να διαχειρίζομαι καλύτερα τη δουλειά και τη ζωή. Από τότε που κυκλοφόρησε «Η Σιωπηλή Ασθενής», δεν έχω σταματήσει να δουλεύω αδιάκοπα εδώ και πέντε χρόνια. Έχω έναν σκύλο, θέλω να πάω περισσότερες διακοπές και θέλω να χαλαρώσω. Αλλά είναι δύσκολο γιατί ξέρεις πώς είναι. Απλώς αναλώνεσαι με τη δουλειά. Όταν οι άνθρωποι με πληρώνουν και θέλουν να κάνω πράγματα, λέω απλώς «ναι, ναι, ναι, ναι». Πρέπει να αρχίσω να λέω όχι και πρέπει να μάθω πώς να διαχειρίζομαι καλύτερα τα πράγματα. Αυτός είναι ο στόχος μου.
Ποιος μεγαλύτερος φόβος σας; Τι είναι αυτό που σας ανησυχεί περισσότερο;
Ανησυχώ μήπως γεράσω και χάσω ανθρώπους που αγαπώ. Φτάνω πια σε μια ηλικία που οι άνθρωποι που αγαπώ αρχίζουν να γερνούν.
Όσον αφορά την κοινωνία στην οποία ζούμε, τι σας κάνει να νιώθετε ανασφάλεια;
Ο κόσμος φαίνεται να καταρρέει αυτή τη στιγμή, κάτι που είναι επίσης πραγματικά τρομακτικό. Ήμουν πρόσφατα στην Πολωνία και ανησυχούν πολύ για την Ουκρανία, και στη Ρουμανία επίσης. Απλώς νιώθουμε ότι βρισκόμαστε σε ένα πολύ επικίνδυνο, τρομακτικό μέρος, γι’ αυτό υποθέτω ότι δεν γράφω πολιτικά βιβλία. Αλλά χαίρομαι αν με έναν πολύ μικρό τρόπο τουλάχιστον αποσπάω την προσοχή μερικών ανθρώπων και τους δίνω λίγη ευχαρίστηση, επειδή νιώθουμε ότι όλοι χρειαζόμαστε λίγη απόσπαση της προσοχής αυτή τη στιγμή.
