Η Ελλάδα σε δημογραφική ελεύθερη πτώση
Η Ελλάδα βρίσκεται αντιμέτωπη με μία από τις πιο κρίσιμες προκλήσεις των επόμενων δεκαετιών, τη δημογραφική συρρίκνωση και τη γήρανση του πληθυσμού. Τα τελευταία επίσημα στοιχεία καταγράφουν μια ανησυχητική δυναμική, που απειλεί να υπονομεύσει την κοινωνική συνοχή αλλά και τις μακροπρόθεσμες προοπτικές της οικονομίας. Ο πληθυσμός της χώρας μειώνεται σταθερά, οι γεννήσεις βρίσκονται σε ιστορικά χαμηλά, ενώ οι θάνατοι αυξάνονται. Παράλληλα, τα ελληνικά σχολεία ξεκινούν κάθε Σεπτέμβρη με ολοένα και λιγότερα παιδιά και οι ηλικιωμένοι αποτελούν ολοένα μεγαλύτερο ποσοστό του συνόλου.
Ωστόσο, το φαινόμενο αυτό δεν είναι καινούργιο. Η χώρα μας καταγράφει για περισσότερα από δέκα συνεχόμενα χρόνια αρνητικό ισοζύγιο (περισσότεροι θάνατοι από γεννήσεις), ενώ ο δείκτης γονιμότητας παραμένει καθηλωμένος πολύ κάτω από το όριο αναπλήρωσης των γενεών. Μάλιστα, οι ειδικοί προειδοποιούν ότι, αν η τάση δεν αναστραφεί, η χώρα θα μπορούσε να χάσει σχεδόν 2 εκατομμύρια κατοίκους έως το 2050, με συνέπειες που θα αγγίξουν κάθε πτυχή της κοινωνίας, από την αγορά εργασίας και την ανάπτυξη, μέχρι το ασφαλιστικό σύστημα και την κοινωνική συνοχή. Σημειωτέον, ότι ο πληθυσμός της Ελλάδας το 2024 εκτιμάται σε περίπου 10,2 εκατομμύρια κατοίκους, όταν το 2011 ήταν 10,8 εκατομμύρια.
Αρνητικό ισοζύγιο για πάνω από μια δεκαετία
Σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, το 2024 καταγράφηκαν 69.675 γεννήσεις, πολύ χαμηλότερες από τις 72.300 γεννήσεις του 2023, ενώ ο μέσος της περιόδου 1951-1970 ήταν περίπου διπλάσιος. Την ίδια στιγμή το 2024, οι θάνατοι ανήλθαν σε 128.259, με αποτέλεσμα το φυσικό ισοζύγιο να είναι αρνητικό κατά 58.500 άτομα. Ο δείκτης γονιμότητας παραμένει καθηλωμένος στο 1,3-1,4 παιδιά ανά γυναίκα, τη στιγμή που για να αναπαραχθεί ο πληθυσμός απαιτείται τουλάχιστον 2,1 παιδιά ανά γυναίκα. Οι προβλέψεις, δε, του καθηγητή Δημογραφίας και διευθυντή και ερευνητή του Ινστιτούτου Δημογραφικών Ερευνών και Μελετών (ΙΔΕΜ), Βύρωνα Κοτζαμάνη κάνουν λόγο για ακόμη χαμηλότερο αριθμό γεννήσεων το 2025, αφού δεν αποκλείεται -όπως έχει δηλώσει- να πέσουν ακόμη και κάτω από τις 60.000, οδηγώντας τη χώρα σε νέο ιστορικό χαμηλό.
Ένα γηρασμένο έθνος
Άλλωστε, η Ελλάδα ανήκει ήδη στις πιο «γηρασμένες» χώρες της Ευρώπης. Ένας στους τέσσερις κατοίκους είναι άνω των 65 ετών, ενώ το ποσοστό αυτό προβλέπεται -σύμφωνα με τους ειδικούς- να ξεπεράσει το 32% το 2050. Η διάμεση ηλικία, που το 1951 ήταν μόλις 26 χρόνια, έχει εκτοξευθεί στα 45 και συνεχίζει να αυξάνεται. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 2023 οι άνω των 65 ετών ήταν σχεδόν 1 εκατομμύριο περισσότεροι από τους νέους 0-14 ετών.
Δημογραφικό «σοκ» στα σχολεία
Την ίδια στιγμή, οι νέες γενιές συρρικνώνονται. Φέτος τα σχολεία ξεκίνησαν με πάνω από 45.000 λιγότερα «πρωτάκια» σε σχέση με το 2010, ενώ ο συνολικός αριθμός στο Δημοτικό έχει μειωθεί κατά 171.781 την τελευταία δεκαετία. Τα ελληνικά σχολεία αντικατοπτρίζουν με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο το δημογραφικό «σοκ» στο οποίο έχει περιέλθει η χώρα μας. Επιπλέον, μόνο φέτος έχουν μπει «υπό αναστολή» 714 σχολεία (δηλαδή 17 περισσότερα σε σχέση με πέρυσι). Να επισημανθεί ότι για να βρίσκεται σε λειτουργία ένα σχολείο πρέπει να συμπληρωθεί ο ελάχιστος απαιτούμενος αριθμός των 15 μαθητών (στις πόλεις). Σε αναστολή διατηρείται ένα σχολείο για μία τριετία. Εάν μέσα στα χρόνια αυτά δεν συμπληρωθεί ο ελάχιστος απαιτούμενος αριθμός μαθητών, τότε το σχολείο «κλείνει».
Όσον αφορά τα φετινά «υπό αναστολή» σχολεία, τα περισσότερα εντοπίζονται στην Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης (154), σε απόσταση αναπνοής ακολουθεί η Κεντρική Μακεδονία (150) και έπεται η Θεσσαλία (81), η Αττική (71), η Πελοπόννησος (44), η Ήπειρος (43) και η Κρήτη (42). Τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι το κλείσιμο των σχολείων δεν εντοπίζεται μόνο σε απομακρυσμένα χωριά ή ακριτικά νησιά αλλά επηρεάζει ακόμη και μεγάλα αστικά κέντρα όπως η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη, καταδεικνύοντας ότι το δημογραφικό ζήτημα έχει ξεπεράσει τα γεωγραφικά όρια, εντός των οποίων εντοπιζόταν μέχρι πριν μερικά χρόνια.
Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία του υπουργείου Παιδείας, τα Δημοτικά μετρούν φέτος κοντά στους 112.000 (συγκεκριμένα 111.944) λιγότερους μαθητές, μία πτώση της τάξης του 19% συγκριτικά με το 2018. Δηλαδή σε επτά χρόνια έχει μειωθεί ο μαθητικός πληθυσμός στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση κατά 19%. Ενώ, συνολικά σε πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση και στις επαγγελματικές δομές, το 2025-2026 φοιτούν περίπου 1.210.000 μαθητές, ενώ επτά χρόνια πριν, το 2018-2019, φοιτούσαν 1.363.912 μαθητές.
Οι προβλέψεις για τον πληθυσμό
Το Ινστιτούτο Δημογραφικών Ερευνών και Μελετών (ΙΔΕΜ) υποστηρίζει ότι ο συνολικός πληθυσμός της Ελλάδας αναμένεται, αν το μεταναστευτικό ισοζύγιο είναι μηδενικό, να μειωθεί από 1,3 έως 1,5 εκατομμύρια ανάμεσα στο 2025 και το 2050. Η μείωση αυτή -όπως έχουν υπογραμμίσει οι καθηγητές- θα προκύψει προφανώς από την συρρίκνωση των νεότερων των 65 ετών και ειδικότερα του μεγαλύτερου τμήματός τους, των 20-64 ετών. Μάλιστα, δεν είναι λίγοι οι ειδικοί που υποστηρίζουν ότι η δημογραφική βουτιά μπορεί να μετριαστεί μόνο μέσα από ένα ισχυρό θετικό μεταναστευτικό ισοζύγιο, ξεκαθαρίζοντας, δε, ότι η ένταξη αυτών των ανθρώπων στην κοινωνία και την στην αγορά εργασίας απαιτεί στοχευμένες πολιτικές εκπαίδευσης, στέγασης και κοινωνικής ενσωμάτωσης. «Σε διαφορετική περίπτωση το πρόβλημα μπορεί να πάρει άλλες διαστάσεις» προσθέτουν οι ίδιοι.
Η κατάσταση στην Ευρώπη
Αντίστοιχα, πολλές χώρες της Ευρώπης αντιμετωπίζουν σοβαρές δημογραφικές προκλήσεις. Στη Γαλλία και στην Ισλανδία, ο ετήσιος δείκτης γονιμότητας τα τελευταία 53 χρόνια (1970-2023) δεν έπεσε ποτέ κάτω από 1,5 παιδιά ανά γυναίκα. Σε μια ομάδα χωρών, όπως: Βέλγιο, Ιρλανδία, Νορβηγία, Σουηδία, Ολλανδία, Δανία και Φινλανδία, ο δείκτης γονιμότητας έπεσε κάτω από 1,5 μόνο τα τελευταία 1-8 χρόνια. Ενώ, στη Γερμανία ο δείκτης γονιμότητας βρίσκεται κάτω από 1,5 στα 43 από τα 50 τελευταία χρόνια, στην Ιταλία στα 40, στην Ελλάδα και την Ισπανία στα τελευταία 37 χρόνια., με βάση τα στοιχεία. «α στοιχεία αυτά δείχνουν πόσο πιο δύσκολα μπορεί να αντιστραφεί η κατάσταση στις χώρες της τελευταίας ομάδας, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, όταν το πρόβλημα έχει εγκατασταθεί για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα. Σύμφωνα, δε, με τις τελευταίες προβλέψεις της Eurostat για τον πληθυσμό της Ευρώπης τις επόμενες δεκαετίες, αυτές κάνουν λόγο για μείωση της τάξεως του 30% χωρίς το μεταναστευτικό ισοζύγιο.
